Бүгүн, муус устар 8 күнүгэр, САССР норуодунай артыыһа, самодеятельнай композитор, дыраама артыыһа Христофор Максимов төрөөбүтэ 105 сылын туолар.
Бу үбүлүөйдээх күнү көрсө өрөспүүбүлүкэҕэ араас тэрээһин ыытылынна уонна күн бүгүҥҥэ диэри салҕанар. Үгүс элбэх тэрээһинтэн биири чорботон уонна астынан туран бэлиэтээтэхпинэ, кулун тутар 17 күнүгэр Дьокуускай куоракка Нуучча дыраматыычаскай тыйаатырын дьиэтигэр «Дэгэрэҥ эйгэтэ» диэн тыыннаах доҕуһуолунан саха ырыатын дьоро киэһэтэ киэҥ далааһыннаахтык ыытыллыбыта буолар.
Бу күннээҕи кэрэ дьүрүскэн эйгэтэ — «Кыл Саха» төрүт дорҕоон бөлөҕүн (салайааччы Анна Ивановна Томская) уонна Христофор Трофимович Максимов аатынан саха ырыатын-тойугун сайдыытыгар өйөбүл пуондатын (сал. Трофим Христофорович Максимов) иккис улахан холбоһуктаах бырайыактара. Түһүлгэ тыыннаах доҕуһуоллаах, сахалыы тыыннаах буолан, дьон-сэргэ кутун тутуон тутта.
Бу иккис бырайыак биир уратытынан өрөспүүбүлүкэҕэ саҥа тэриллибит тыыннаах доҕуһуол бөлөхтөрө кыттан, саҥа сүүрээни киллэрбиттэрэ буолла. Сылтан сыл аайы саҥа ааттар тахсаллар, көрөөччү биһирэбилин ылаллар. СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Василий Неустроев салайааччылаах Амматтан төрүт дорҕоон бөлөҕө, Мария Григорьева салайааччылаах «Нам кылыһах» төрүт дорҕоон бөлөҕө, Николай Борисов салайааччылаах Үөһээ Бүлүүттэн «Тобуруокап сиэннэрэ» төрүт дорҕоон бөлөҕө тэриллэн, киин куоракка кэлэн кыттыылара пуонда үлэтин географията кэҥиирин көрдөрдө.
«Тобуруокап сиэннэрэ» бөлөххө хомуска оонньуур Николай Борисов Василий Гольдеров тылларыгар, Христофор Максимов матыыбыгар «Умун дииллэр» диэн хаһан да үрдүк сыанаҕа ыллана илик ырыатын хайдах курдук иэйиилээхтик толордо!
«Кыл саха» бөлөҕөр кыл кылыһах, таҥсыр, тойон кырыымпа, охсор үнүстүрүмүөннэр, хомус, чуһуурба, байаан кыттыһан хайдахтаах дьикти дьүрүскэни үөскэтэллэрий?
Биир дьикти үөрүүлээх уонна сонун түгэнинэн Михаил Санников-Уол Сарсын тылларыгар, Саргылаана Адамова-Алтан Кыыс матыыбыгар «Бүгүн киэһэ кэнсиэркэ» диэн ырыаны СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Валерий Лобанов толоруута буолла. Дьэ, чахчы даҕаны бу ырыаны истэ олорон, тапталлаах ырыаһыппыт субу сибилигин байаанын иннигэр туппутунан киирэн кэлиэн курдук күүтэ саныы олордум….
Бииртэн биир эҥсилгэннээх ырыаны истэ олорон Христофор Максимов чуолаан саха талааннаах бэйиэттэрин хоһоонноругар (баҕар, ол саҕана бэйиэт аҕыйах этэ диэххит да буоллар) ырыа матыыбын суруйар эбитин сэргии санаатым. Ол курдук, Алексей Бродников (саамай элбэх ырыалаах) Амма Аччыгыйа, Иннокентий Сосин, Күннүк Уурастыырап, Моисей Ефимов, Иван Гоголев-Кындыл, Василий Гольдеров, Григорий Данилов, Александр Аммосов уо.д.а. тылларыгар суруйбут ырыалара күн бүгүҥҥэ диэри уостан түспэккэ ыллана сылдьаллара, аныгылыы эттэххэ, бэйиэт уонна мелодист табыллыбыт бырайыактара эбээт. Биир бэйэм кэнсиэртэргэ болҕомтобун ырыа матыыбыгар эрэ буолбакка, уус-уран тылыгар уурар буолбутум тугу этэрэ эбитэ буолла? Саха тылын кэрэтин, баайын биирин да мүччү туппакка, эккэр-хааҥҥар иҥэринэ сатыыгын быһылаах. Дьэ, бу классика буолбут ырыалары кыл дорҕоонунан ситэрэн-хоторон биэрэллэрэ сахалыы, дэгэрэҥ ырыаларбытын күүһүрдэн, тэтимирдэн биэрэллэр эбээт. Онтон байаан доҕуһуолунунан ырыа эмиэ бэйэтэ туспа иэйии. Христофор Максимов ырыаларын байаан доҕуһуолунан ыллаатахтарына, бэйэтин көрбүт дьоллоох буоламмын, миэхэ дойдум кулуубун сыаната көстөн кэлэ турар…
Түмүккэ СӨ үтүөлээх артыыһа Павел Семенов-Байбал Амма Аччыгыйа тылларыгар, Христофор Максимов матыыбыгар «Учууталга» ырыатын иккитэ ыллаата. Көрөөчү сылаас тыынын суохтаабыт саалаҕа мустубут дьон бары бу ырыаны туран эрэ ылласта, норуот киэн туттар ырыаһытыгар Христофор Максимовка сүгүрүйүүтүн уонна тэрийээччилэргэ махталын биллэрдэ.
Бу буолар -– норуот уостубат таптала!
ххх
Николай Архипович Архипов, Амма улууһун баһылыга:
— Биһиги Христофор Максимов пуондатын кытта куруук сибээстэһэ олоробут. Кинилэр бэйэлэрин боппуруостарын күүскэ туруорсаллар. Христофор Максимов төрөөбүтэ 100 сыллаах үбүлүөйүгэр төрөөбүт-үөскээбит Сулҕаччытыгар боруонсанан оҥоһуллубут пааматынньык Култуура дьиэтин таһыгар туруоруллубута. Ону таһынан киниэхэ аналлаах уһаайба оҥоһуллубута. Кини үлэлээбит улуустарыттан үбүлэнэн, балаҕаннар тутуллубуттара. Ол сыала-соруга олус улахан. Инникитин оҕолорбутун саха айымньыларыгар үөрэтэр, талааннарын арыйар сир буолуохтаах. Өссө 2-3 улуус эмиэ бэйэтин балаҕанын эбии тутуохтаах.
Сахаайта Мойтохонова, СӨ култууратын уонна үөрэҕириитин туйгуна:
— Биһиги Олоҥхо ыһыаҕар өрөспүүбүлүкэҕэ аан маҥнай кырыымпа күрэҕин ыытан эрэбит. Бу күннэргэ өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыттан кыл саха, кырыымпа курдук сахалар дууһабытын, куппутун таарыйар үнүстүрүмүөммүт күрэҕэ ыытыллара олус кэрэхсэбилээх. Онон Олоҥхобут ыһыаҕар барыгытын ыҥырабын. Ону тэҥэ Үөһээ Бүлүүгэ Христофор Максимов аата үрдүктүк сыаналанар, биһиэхэ кини ырыатын таптаабат, сөбүлээбэт киһи суох. Быйылгы дэгэрэҥ ырыа күрэҕэ эмиэ ураты буолуоҕа. Ол курдук, фонограмманан доҕуһуол суох буолуоҕа, кырыымпа, байаан, сахалыы үнүстүрүмүөннэринэн доҕуһуол баар буолуоҕа. Уонна иккис ырыаларынан хайаан даҕаны норуот ырыата толоруллуоҕа.
Александра-Мичийэ Матвеева, СӨ култууратын туйгуна:
— Амма улууһун Сулҕаччы нэһилиэгиттэн сылдьабын. Бэйэм Сулҕаччытааҕы Христофор Максимов аатынан Култуура киинигэр уус-уран салайааччынан үлэлиибин. Дэгэрэҥ эйгэтэ кэнсиэрт ыытыллара наһаа үчүгэй. Оҕолорго, кэлэр кэнчээри ыччакка бэйэбит урукку ырыаларбытын, ол иһигэр дэгэрэҥ ырыалары сүтэрбэккэ хайаатар да тарҕата туруохтаахпыт. Норуоппут тапталлаах ырыаһытын үйэтитэр туһугар кини 400-тэн тахса ырыатын барытын ыллыыллара буоллар, наһаа үчүгэй буолуо этэ.
Быйыл сайын бэс ыйыгар дэгэрэҥ ырыатыгар аналлаах оҕолорго өрөспүүбүлүкэтээҕи лааҕыры (25 оҕолоох) тэрийиэхтээхпит. Ол кэннэ от ыйын 1-2 күннэригэр Христофор Максимов аатынан «Күн таптала» диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи ырыа ыһыаҕын ыытыахтаахпыт. Онно 12 күрэх киирэр.
Мария-Маайа Григорьева, «Нам кылыһах» төрүт дорҕоон салайааччыта:
— Биһиги «Нам Кылыһах» диэн төрүт дорҕоон бөлөҕүн тэриннибит. Бары оскуолаҕа уонна култуура эйгэтигэр үлэлиир дьоммут. Кыл кырыымпаҕа, кылыһахха 2014 сыллаахха Анна Томскаяҕа, Вероника Лыткинаҕа, Руслан Габышевка үөрэммитим. Онтон саҕалаан, дьон да көрдөһөн маннык бөлөх тэринэн эрэбит.
Бу төрүт дорҕооммут бөлөҕөр үнүстүрүмүөннэри оҥорор Руслан Афанасьевич Захаров уонна Андрей Алексеевич Осипов диэн маастардаахпыт.
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ», edersaas.ru