Кулун тутар 24-25 күннэригэр киин куоракка Дьокуускайга “Алаас ахтылҕана” — Чурапчы улууһун Күннэрэ буолан, түмүктэнэн эрэллэр.
Быйыл, Саха АССР төрүттэммитэ 100 сыла — Саха сирин олохтоохторугар бука барыбытыгар кэрэ-бэлиэ сыл. Өрөспүүбүлүкэбит үлэҕэ, олоххо ситиһиитэ барыта бу даатаҕа ананар. Оттон бүгүн, кулун тутар 25 күнэ — саха уутуйан олохсуйбут Чурапчы улууһа төрүттэммит күнэ!
Бу дьоһуннаах дааталарынан ситимнээн уонна Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылыгар анаммыт “Саха сирин чулуу дьоно” тэрээһиннэр чэрчилэринэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин уһулуччулаах салайааччыта, судаарыстыбаннай уонна бэлитиичэскэй диэйэтэлэ, үөрэхтээһин наркома, доруобуйа харыстабылын наркома, 1924-1925 сс. Норуодунай комиссардар Сэбиэттэрин Бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит, Саха сирин судаарыстыбаннаһын сайдыытыгар – 1923-1935 сылларга эдэр автономнай өрөспүүбүлүкэ атаҕар туруутугар сүҥкэннээхэй улахан кылаатын киллэрбит Иван Николаевич Винокуровка аналлаах “Иван Николаевич Винокуров. Сборник архивных документов” диэн саҥа кинигэ сүрэхтэниитэ бэҕэһээ Национальнай бибилэтиэкэ историческай саалатыгар буолла.
Биһиги дириҥ махталынан саха норуотун чулуу уолаттарын, автономияны төрүттэспит Максим Аммосовы, Платон Ойуунускайы, Исидор Бараховы, Степан Аржакову кытта тэбис тэҥҥэ Иван Николаевич Винокуров аатын дуораччы ааттыыбыт.
Улуус, өрөспүүбүлүкэ, дойду таһымыгар Иван Винокуров аатын тилиннэрэргэ ситимнээх, араас өрүттээх үлэ ыытылынна, өссө да ыытыллар.
Кини дойдутун, төрөөбүт Сахатын сирин туһугар олоҕун да толук уурарын кэрэйбэккэ үлэлээбит-хамсаабыт сылларын, кини уустук эрээри дьоллоох дьылҕатын туһунан докумуоннарга олоҕурбут кинигэ сүрэхтэниитигэр Чурапчы улууһун баһылыга Степан Анатольевич Саргыдаев, СӨ Судаарыстабаннай мунньаҕын Ил Түмэн дьокутаата, педагогическай наука дуоктара Михаил Дмитриевич Гуляев, СӨ Ил Дарханын уонна Бырабыыталыстыбатын Дьаһалтатын Олохтоох салайыныыга департаменын салайааччытын солбуйааччы, Чурапчы улууһун куратора Владимир Владимирович Птицын, хомсомуол, партия бэтэрээнэ, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Вячеслав Егорович Попов, СӨ Национальнай архыыбын дириэктэрэ Петр Васильевич Румянцев, СӨ Национальнай архыыбын дириэктэрин солбуйааччы, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Наталия Степановна Степанова, историческай наука кандидата Егор Петрович Антонов, Чурапчы улууһун Дьокутааттарын Мунньаҕын Бэрэссэдээтэлэ, суруналыыстыкаҕа А.П.Илларионов аатынан бириэмийэ лауреата Афанасий Афанасьевич Захаров, Чуруапчы улууһун баһылыгын социальнай үлэҕэ солбуйааччы Мария Филипповна Кронникова, И.Н.Винокуров сырдык аатын тилиннэриигэ сыралаһан үлэлээн кэлбит СӨ Спордун мусуойун дириэктэрэ, физкултуура уонна спорт үтүөлээх үлэһитэ, кыраайы үөрэтээччи Михаил Егорович Друзьянов, Чурапчы улууһун Арыылаах нэһилиэгин баһылыга Алексей Гаврильевич Лобанов, кинигэни хомуйан оҥорбут дьон — кыраайы үөрэтээччи, Чурапчы улууһун доруобуйа харыстабылын мусуойун салайааччы, клинико-диагностическай лаборатория сэбиэдиссэйэ Любовь Михайловна Григорьева, СӨ Национальнай архыыбын кылаабынай археограба Александр Александрович Калашников, о.д.а. кыттыыны ыллылар, ыллыктаах тылларын эттилэр.
Көрсүһүүнү СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, “Хотугу сулус” Телерадиоакадемия салайааччыта, Чурапчы улууһун Бочуоттаах гражданина Татьяна Гоголева иилээн-саҕалаан ыытта. Чурапчы улууһун сайдыытын кэрдиистэрин, дьон бүгүҥҥү олоҕун, ситиһиилэр уонна инники соруктар тустарынан, быыбарга кыайан, үлэтин саҕалаабыта лоп-курдук 100 күн буолбут улуус баһылыга Степан Саргыдаев, уһулуччулаах салайааччы, биир дойдулаахпыт Иван Винокуров туһунан дьоһуннаах кинигэ сүрэхтэниитигэр киирии тылы этэн туран, кинигэ күн сирин көрүүтүгэр өҥөлөөх дьоҥҥо улуус наҕараадаларын, Махтал суруктары үөрүүлээх быһыыга-майгыга туттарда.
Норуот киэн туттар чулуу уола Иван Винокуров олоҕун, үлэтин, эдэр өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар кини оруолун, суолтатын туһунан СӨ Судаарыстабаннай мунньаҕын Ил Түмэн дьокутаата, педагогическай наука дуоктара Михаил Дмитриевич Гуляев этиитин мустубут дьон сэргии иһиттилэр.
Үөрэх уонна доруобуйа харыстабылын наркомунан үлэлии олорон Иван Николаевич Винокуров саха норуотун үөрэх, сайдыы суолугар сирдиир Ликбезтэри астарбыта. “Долой неграмотность” диэн саҥа тэриллибит уопсастыба үлэтин саҕалаабыта. Судаарыстыбаннай тэрилтэлэргэ докумуоннары төрөөбүт тылынан толорорго, култуура эйгэтин сайыннарыыга киэҥ далааһыннаах үлэ ыытыллыбыта. Иван Винокуров, итини тэҥэ, Саха сиригэр научнай бибилэтиэкэ аһыллыытын көҕүлээбитэ. Ол сүнньүнэн Дьокуускайга Сэбиэскэй Сойуус үгүс куораттарыттан элбэх ахсааннаах кинигэ арааһа аҕалыллыбыта. Бу барыта норуоту үөрэхтииргэ биир улахан олук буолбута. Итинтэн салгыы 1925 сыллаахха күһүн балаҕан ыйыгар, Саха АССР Совнаркомун уурааҕынан, киин куоракка Дьокуускайга Национальнай бибилэтиэкэ аһыллыбыта. Иван Винокуров Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр уонна Москваҕа үлэлиир сылларыгар, күүһүрэн иһэр автономия тэрийэр, салайар үлэлэрин инники күөнүгэр сылдьыбыта. Дойдутун туһугар элбэҕи оҥорбута, ситиспитэ умнуллубат. Кини бырамыысыланнас сайдыытыгар улахан кылааттаах. Аҥардас, көмүстээх Алдан боппуруоһунан үс төгүл Сталиҥҥа приемҥа киирэ сылдьыбыта, ол кэпсэтии олус көдьүүстээх буолбута, дииллэр. Иван Николаевич 1935 сыллаахха өлбүтэ. Новодевичьэй кылабыыһаҕа көмүллүбүтэ. Саамай уустук кэмнэргэ, эдэр өрөспүүбүлүкэ атаҕар туруутугар, сайдыытыгар киллэрбит тугунан да кэмнэммэт сүҥкэн кылаатын, судаарыстыбаны салайыыга үрдүк тэрээһиннээх үлэтин учуоттаан, Саха сирин Киин Ситэриилээх Кэмитиэтин Президиумун дьаһалынан, Дьокуускайдааҕы Кооперативнай техникумҥа уонна өрөспүүбүлүкэ Национальнай бибилэтиэкэтигэр Иван Николаевич Винокуров аата иҥэриллибитэ. Ол гынан баран, өлбүтэ 3 сыл буолбутун кэннэ дойдуга саҕаламмыт хаан тохтуулаах эрэпириэссийэ 1938 сыллаахха кытаанах ытарчатынан кини аатын эмиэ хам ылбыта. Саха АССР Верховнай Сэбиэтин Президиумун мунньаҕар кинини, өлбүтэ 3 сыл буолбут киһини, норуот өстөөҕүнэн аахпыттара, эрэпириэссийэлээбиттэрэ… Кэргэнин, оҕолорун олорор дьиэлэриттэн үүрэн таһаарбыттара. Оттон Национальнай бибилэтиэкэҕэ кини аатын иҥэриини сотор туһунан боротокуолга илии баттаммыта… Дьэ, итинник дьулаан дьыллар этэ…
Ол эрээри, күннэр-дьыллар ааспыттарын кэннэ, Саха АССР-ы тэрийиигэ, бөҕөргөтүүгэ сүдү кылаатын киллэрбит Иван Николаевич Винокуров үлэтэ, олоҕун дьыалата, биир дойдулаахтарын кыһамньыларынан, дьоһуннаах сыанабылы ылар, өссө да ылыа диэн эрэнэбит.
Кинигэ сүрэхтэниитигэр кыттыыны ылбыт Саха гимназиятын дириэктэрин иитэр үлэҕэ солбуйааччы Степан Олегович Ноев үөрэнээччилэри түмэн, 1922-1937 сылларга өрөспүүбүлүкэни салайбыт чулуу дьоммут сырдык ааттарын үйэтитиигэ туох оҥоһуллубутун чинчийэллэригэр сорудах биэрбитин кэпсээтэ. Онно көстөрүнэн, киин куоракка Ытык дьоммутугар Ойуунускайга, Аммосовка, Бараховка, Аржаковка өйдөбүнньүк-пааматынньыктар баар буоллахтарына, кинилэр соратниктарыгар Иван Винокуровка, кини сырдык аатыгар сүгүрүйэн, сибэкки дьөрбөтүн уурар сирбит суох эбит!.. Онон, бу ыччаттар туруорсаллар – Дьокуускай куоракка, саха норуотун чулуу уолугар, Сойуус таһымыгар үлэлээбит бөдөҥ судаарыстыбаннай, политическай диэйэтэл Иван Николаевич Винокуровка үйэлээх пааматынньык, кини аатынан уулусса, кини аатынан искибиэр хайаан даҕаны баар буолуохтаахтар!
Көрсүһүү кыттыылаахтара сөпкө бэлиэтииллэр: Иван Винокуров аата өссө киэҥ далааһыннаахтык, дуорааннаахтык ааттаныахтаах. Бу биир улуус эрэ кыһалҕата буолбатах, бу — өрөспүүбүлүкэ бүттүүнүн дьыалата. Чурапчы улууһугар Судаарыстыбаннас мусуойа тэриллиэхтээх. Онуоха сөптөөх усулуобуйа уонна, Субуруускайтан саҕалаан, дьоһуннаах дьоммут, чахчы да, үгүстэр.
Билиҥҥитэ, Чурапчыга, төрөөбүт түөлбэтигэр Арыылаахха Иван Винокуров аатынан “Тускул” Норуот айымньытын дьиэтэ баар, кэскиллээхтик үлэлии турар. Оттон саха норуодунай суруйааччыта Сэмэн Тумат бэлиэтээбитинии, тэрилтэҕэ ааты төнүннэрии үтүө холобура баар – Былатыан Ойуунускай аатынан Саха тыйаатыра! Биллэн турар, маннык боппуруоһу үлэ кэлэктиибэ, ол аата Национальнай бибилэтиэкэ кэлэктиибэ (дириэктэр С.В.Максимова) өссө төгүл көрөн, толкуйдаан, бэйэтэ быһаарыахтаах, кини санаата ыйааһыннаах буолуо, диэн саныыбын. Кинигэ сүрэхтэниитигэр бибилэтиэкэ кыраайы үөрэтэр салаатын сэбиэдиссэйэ Лариса Кычкина кытынна.
Ханнык да кэмҥэ, историческай чахчы чөлүгэр түһэриллэрэ ордук буоллаҕа.
Хаартыскаҕа: «Иван Николаевич Винокуров. Сборник архивных документов» кинигэ сүрэхтэниитин кыттыылаахтара.
Бөдөҥ политическай, судаарыстыбаннай диэйэтэл, Чурапчы Арыылааҕыттан төрүттээх, Ойуунускай, Аммосов, Барахов соратниктара, Сахабыт сирин сайдыытыгар бөдөҥ кылааттаах, 20-с сылларга Саха АССР Норуодунай комиссардарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, Самарскай губернияҕа үөрэхтээһини салайбыт, САССР Москваҕа бэрэстэбиитэлэ, РСФСР Экэнэмиичэскэй сэбиэтин чилиэнэ, өлбүтэ хас да сыл буолтун кэннэ, 1938 сыллаахха норуот өстөөҕө аатыран, репрессияламмыт, өр сыл буолан эрэ баран сырдык аата тиллибит Иван Николаевич Винокуров хос сиэнэ, Москва олохтооҕо, 34 саастаах математик-инженер Григорий Владимирович Винокуров, төрүттэрин ытыктаан, 2018 сыллаахха Саха сиригэр кэлэ сылдьыбыта. Чурапчыга үбүлүөйдээх ыһыахха ыҥырыылаах ыалдьыт буолбута. Григорий Винокуровтыын кылгастык кэпсэтэн ылбытым. Кини онно: “Саха төрүттээхпин кыра оҕо эрдэхпиттэн билэбин. Эһээм, аҕам куруутун кэпсииллэрэ. Новодевичьэй кылабыыһаҕа хос эһээм уҥуоҕун мэлдьи көрөбүт-истэбит. Дьиэбитигэр элбэх хаартыска, хос эһээм докумуоннара кичэллээхтик хараллаллар. Оттон Михаил Друзьянов архыыптарга хасыһан булбут докумуоннарыттан хос эһээм Иван Николаевич Винокуров хорсун олоҕун, үлэтин туһунан өссө элбэх саҥаны биллим. Онон биһиги дьиэ кэргэн Михаил Егоровичка олус махтанабыт.
Өбүгэлэрим дойдуларыгар Саха сиригэр, Чурапчыга аан бастаан кэллим. Олус долгутуулаах да, үөрүүлээх да буолар эбит. Дьокуускай куораты сэргии көрдүм. Оттон дойдум Чурапчы үтүө-мааны дьонун-сэргэтин олус сөбүлээтим, айылҕатын кэрэтэ сөхтөрдө. Ыһыах, сиэр-туом, күрэхтэһиилэр – бу барыта олус интэриэһинэй уонна миэхэ чугас. Хос эһээм маннык үтүө дойдуга төрөөбүт-үөскээбит буолуохтаах диэн сүрэхпинэн сэрэйэрим.
Мин Москватааҕы Электроника уонна математика институтун үөрэнэн бүтэрбитим, коммерческай хампаанньаҕа үлэлиибин, видео-кэтээн көрүүнэн дьарыгырабын. Кэргэннээхпин, икки оҕолоохпун.
Миэхэ билигин саамай кылаабынайа — Саха сирин, Чурапчыбын кытта сибээс олохтонно!”, — диэбитин өйдөөн хаалбыппын.
Татьяна МАРКОВА.