“Дьоллоох киһи үчүгэй учууталга түбэһэр”, — диэн сөпкө да этэллэр.
Чахчы кинилэр буоллахтара – омук кэскилин түстүүр, омук чулуу дьонун бэлэмниир, ол туһугар, үлэлииллэрин тухары үөрэнэр, сайдар дьон – учууталлар.
Татьяна МАРКОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Өссө 80-с сыллар ортолоругар, үлэм сүнньүнэн Уус Алдан улууһугар командировкаҕа бара сылдьан, мин онуоха өссө төгүл итэҕэйбиппин бүгүн эмиэ санаан кэллим…
Тоҕо, туохтан? Барытыгар төрүөтүнэн соторутааҕыта күн сирин көрбүт “Норуот билиниитин ылбыт 10 учуутал” кинигэ буолла. Ол курдук, үөрэхтээһин эйгэтигэр эмиэ биир чаҕылхай, өйгө-сүрэххэ иҥэн хаалар үтүө түгэн тосхойдо – саҥа кинигэ сүрэхтэннэ.
Кинигэни үлэ бэтэрээннэрэ, көхтөөх уопсастыбанньык Екатерина Егоровна Потапова уонна учууталлар тустарынан кинигэлэр ааптардара Зинаида Ивановна Игнатьева хомуйан оҥорбуттар.
Үөрэхтээһини сайыннарар уонна квалификацияны үрдэтэр институт аактабай саалатыгар ыытыллыбыт кинигэ сүрэхтэниитигэр кыттыыны ылбыт Ил Түмэн Наукаҕа, үөрэхтээһиҥҥэ, култуураҕа, СМИ-гэ уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Антонина Григорьева ааптардарга истиҥник махтанан туран, бу саҥа кинигэ төрөппүттэр учууталларга туохтааҕар даҕаны күндү бэлэхтэринэн буоларын бэлиэтээтэ.
Институт дириэктэрэ Галина Алексеева, төрөппүттэр бүтүннүү бэйэлэрэ үбүлээн таһаартарбыт бу айымньылара — учууталлар үлэлэригэр кимтэн-туохтан да тутулуга суох бастыҥ хаачыстыбалаах сыанабыл, диэтэ.
Кырдьыга да оннук, бу кинигэҕэ, төрөппүттэр уонна үөрэнээччилэр билиниилэрин, тапталларын, ытыктабылларын ылбыт 10 учууталга анаммыт истиҥ-иһирэх санаалар, толкуйдар киллэриллибиттэр, дириҥ махтал тыллара этиллибиттэр.
Ол курдук, Сахабыт сиригэр биир саамай ытыктанар, биллэр-көстөр үөрэх кыһатыгар – Өрөспүүбүлүкэтээҕи лицейгэ бастаан тэриллиэҕиттэн үлэлии сылдьар физик, РФ уонна СӨ үтүөлээх учуутала Виктор Филиппович Потапов, “Үөрэхтээһин” национальнай бырайыак чэрчитинэн РФ бастыҥ учууталларын куонкурустарын итиэннэ РФ национальнай оскуолаларын нуучча тылыгар учууталларын Бүтүн Россиятааҕы куонкурустарын кыайыылааҕа, Таатта улууһун Чөркөөх орто оскуолатын үрдүк категориялаах учуутала, СӨ үтүөлээх учуутала Эмма Хрисанфовна Кашкина, РФ уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ, РФ Бэрэсидьиэнин Гранын хаһаайката, английскай тыл учуутала, Сунтаардааҕы Саха гуманитарнай гимназия дириэктэрэ Любовь Егоровна Евсеева курдук, о.д.а. бастыҥ учууталлар уонна саамай сүрүнэ – төрөппүттэр, үөрэнээччилэр бэйэлэрэ талан ылбыт, билиммит 10 учууталлара бу кинигэҕэ киирбиттэр.
Кинилэр ортолоругар Дьокуускай куораттааҕы Национальнай гимназия физикаҕа, черчениеҕэ уонна информатикаҕа учуутала, талааннаах фотограф, айар куттаах педагог, СӨ Бэрэсидьиэнин Гранын икки төгүллээх хаһаайына, В.П.Ларионов көмүс мэтээлин кавалера, “Киин куорат бастыҥ учуутала”, РФ уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ Иван Петрович Алексеев уонна Дьокуускай куораттааҕы Национальнай гимназия филиала — өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллэр “Айыы кыһата” оскуола дириэктэрэ, методист-учуутал, учуобунньуктар ааптардара, “Россия бастыҥ учууталлара” РФ Президенин Гранын кыайыылааҕа, РФ үтүөлээх учуутала Лидия Петровна Шамаева баалларыттан олус үөрдүм.
Лидия Петровна – айылҕаттан айдарыылаах Учуутал. Биир идэлээхтэрэ, төрөппүттэр кинини үүммүт үйэни кытта тэҥҥэ хаамар, сайдан иһэр, киэҥ билиилээх, уйан дууһалаах, айар куттаах, олоххо саҥалыы көрүүлээх педагог быһыытынан олус ытыктыыллар. Үөрэнээччилэрэ махтаналлар. Кини үөрэппит оҕолоро бука бары үтүө, үлэһит дьон буола үүнэн иһэллэр.
“Дьокуускай куораттааҕы Национальнай гимназияҕа бастакы кылаастары Лидия Петровна Шамаева ылар буоллаҕына –хаһааҥҥытааҕар даҕаны “кытаанах куонкурус” буолар. Оттон кини үөрэнээччилэрин эндэппэккэ билэҕин: олус эйэлээхтэр, түмсүүлээхтэр, чобуолар, барыны-бары билэ сатыыллар, дьулуурдаахтар, ситиһиилээхтэр. Олимпиадаларга, араас куонкурустарга, бэстибээллэргэ кыайыыларын-хотууларын ааҕан да сиппэккин!
Лидия Петровна хас биирдии үөрэнээччитэ туохха дьоҕурдааҕын, талааннааҕын, хас биирдии оҕо бэйэтэ, хатыламмат туох кэрэлээҕин, үчүгэйдээҕин таба көрөн, сайыннарар ураты дьоҕурдаах…”, — диэн суруйбуттааҕым өрөспүүбүлүкэ хаһыатыгар… Чахчыта оннук. Оҕолорум киниэхэ үөрэммит буоланнар, эрэллээхтик этэбин. Биһиги дьиэ кэргэн Учууталбытыгар олус махтанабыт.
Лидия Петровна куорат эйгэтигэр сахалыы тыыннаах үөрэх кыһатын биир бастакынан киллэрэн, оскуола анал дьиэтин туттарар сыаллаах айымньылаахтык үлэлии-хамсыы сылдьара барыбытын үөрдэр.
Оттон Иван Петрович Алексеевы, кини өссө Уус Алдаҥҥа Бороҕон 1N-дээх орто оскуолатыгар үлэлии сырыттаҕына көрсөн баран, дьиҥнээх Учуутал диэн маннык буолуохтаах дии санаабытым. Кини физика учуутала, оччолорго, 1985 сыллаахха, оскуола оҕолоругар “Мүрү” диэн фотоустуудьуйа аһан үлэлэтэ сылдьара. Оҕолор хайдах курдук үлүһүйэн, интэриэһиргээн, кыһаллан үөрэнэ-үлэлии сылдьаллара, хайдах курдук кинилэр бу дьарыктарын сөбүлүүллэрэ харахха тута быраҕыллара. Бу устуудьуйа иитиллээччилэрин өрөспүүбүлүкэтээҕи, Бүтүн Россиятааҕы, норуоттар икки ардыларынааҕы айар куонкурустарга, көрүүлэргэ кыайыылара үгүс.
“Тулалыыр айылҕабыт – тыаларбыт, алаастарбыт, күөллэрбит, өрүстэрбит ураты кэрэлэрин өйдөөн көрөргө Иван Петрович үөрэппитэ. Кини үлэлэригэр документальнай уонна уус-уран түһэрии дьүөрэлэһэллэр. Ону сэргэ бу – дьиҥ “техническэй” искусство. Химия, физика, оптика, техникэ ситиһиилэрэ барыта туһаныллаллар… ”, — диэн суруйар кинигэҕэ Иван Петрович махталлаах үөрэнээччитэ, билигин өрөспүүбүлүкэ биллэр-көстөр айар үлэһитэ, “Сахафильм” талааннаах, сүрүн туруорааччы- оператора (“Чыҥыс-Хаан ыйааҕынан” киинэ сүрүн оператора), СӨ искусствотын үтүөлээх деятелэ Юрий Бережнев.
Оттон, Иван Петрович эмиэ биир, тарбахха баттыыр, киэн туттар үөрэнээччитэ – “Саха” НКИХ улуустардааҕы филиалларын үлэлэрин салайааччы, РФ Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ Александр Лебедев кинигэ сүрэхтэниитигэр кыттан, истиҥ-иһирэх тыллары этэн, оскуолатааҕы “Мүрү” фотоустуудьуйа олоҕуттан историческай киинэ-каадырдарын таҥан, Учууталыгар бэлэхтээн, олус үөртэ, долгутта.
Иван Алексеев – улахан театрал, Саха тыйаатырын сүгүрүйээччитэ. Артыыстары хаартыскаҕа түһэрэрин сөбүлүүр. Быыстапкалара улахан ситиһиилээх буолаллар. Гимназия галереятыгар кини айымньылаах үлэтэ үгүс.
Иван Петрович кэргэнэ Марина Ивановна Алексеева — Дьокуускай куораттааҕы Национальнай гимназия биир бастыҥ учуутала, талааннаах математик. Онон, учуутал Алексеевтар физикиҕа, математикаҕа, информатикаҕа, черчениеҕэ олимпиадаларга холбоон төһө элбэх кыайыылааҕы иитэн таһаарбыттарын эмиэ ааҕан да сиппэккин.
Биллэн турар, хайа баҕарар учууталга саамай үрдүк наҕараадата – үөрэнээччитин махтала, төрөппүт билиниитэ.
Онон, “Норуот билиниитин ылбыт 10 учуутал” кинигэ дьоруойдарын бука барыларын ис-сүрэхтэн эҕэрдэлиэҕиҥ уонна махтаныаҕыҥ.
Оттон өрөспүүбүлүкэҕэ төрөппүт билиниитин ылар үчүгэй учуутал, биллэн турар, өссө элбэх. Онон, бу кинигэни таһаарбыт дьон өссө батыһааччылардаах буолуохтара дии саныыбын.
Татьяна МАРКОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru