Сэрии кэнниттэн сүүрбэ сыл устата Улуу Кыайыы сүҥкэн суолтатын бэлиэтээбэт, Аҕа дойду Улуу сэриитигэр хорсун быһыылары көрдөрбүт, Саха сириттэн ыҥырыллыбыт 65 386 буойун туһунан ахтыбат да, суруйбат да кэм кэлбитэ. Ити бириэмэҕэ, норуотун кыһалҕатын ис дууһатынан өйдөөн, учуонай-устуорук Дмитрий Петров чинчийэр үлэтин Подольскайдааҕы байыаннай архыыпка саҕалаан, сахалар сэриигэ кыттыыларын туһунан аармыйалартан саҕалаан хас биирдии саллаатыгар тиийэ хасыһан үөрэппитэ.
СҮҤКЭН СУОЛТАЛААХ ҮЛЭ
Иннэ-кэннэ биллибэт сүҥкэн элбэх докумуон хомуллубут архыыбыгар эргэ докумуону көрдөөн булар ыарахан үлэ, кэбиһиилээх окко иннэни көрдүүр тэҥэ буоллаҕа. Ону булар туһугар хас эмэ сылы быһа өлүү-сүтүү туһунан ыарахан информацияны илдьэ сылдьар кумааҕыны ырытан, устан, үлэ бөҕөнү үлэлээн, ындыы оҥостор. Ол түмүгэр төһөлөөх наҕараада бэйэтин дьоруойун булбута, төһөлөөх сураҕа суох сүппүт саха саллаата көмүллүбүт сирэ көстүбүтэ буолуой. Ону таһынан, саха норуота атын норуоттартан итэҕэһэ суох Ийэ дойдутун көмүскэспитин көрдөрөр сэрии докумуоннарын булан, норуотун көннөрү кыттыбыт эрэ буолбакка, дьоруойдуу быһыыны көрдөрбүт үгүс дьоннордоох норуот диэн дакаастаабыта, туруохтаах чыпчаал үрдүгэр таһаарбыта. Саха норуота Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыытын дьиҥнээҕин тутуһан, чинчийэн суруйан, норуот биһирэбилин ылбыта саарбаҕа суох кырдьык.
Ийэ дойдутун көмүскэлигэр уһулуччу хорсун быһыыны көрдөрөн, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун үрдүк аатыгар түһэриллэн баран, ылбатах алта киһи Наҕараадалыыр лиистэрин булаттаан, Дмитрий Петров кэһиллибит кырдьыгы тилиннэрбитэ. Олортон биирдэстэринэн Кыайыы 45 сылыгар Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун үрдүк аата иҥэриллибит Николай Саввич Степанов буолар.
Н.С.Степанов ахтыытыттан:
«Мин, Степанов Николай Саввич, 1922 сыллаахха ыам ыйын 13 күнүгэр билиҥҥи Арыылаах (уруккута Өргүөт) нэһилиэгэр дьадаҥы ыалга төрөөбүтүм. Хампа 7 кылаастаах оскуолатын бүтэрэн баран Бүлүүтээҕи педучилище 1-гы кууруһун бүтэрбитим 1940 сыллаахха. Онтон үөрэҕи салгыыр кыаҕа суох буолан, холкуоска үлэлээбитим. 1941 сыл кыһыныгар сыыстаран улаханнык ыалдьан, биир сыллаах отсрочка биэрбиттэрэ. Аармыйаҕа дьон үксэ баран, 1942 сыл саҥатыттан сэбиэккэ сэкирэтээрдээбитим. 1943 сыллаахха бэс ыйын 8 күнүгэр аармыйаҕа барбытым. Иркутскай уобаласка Мальта диэн сиргэ тиийэн байыаннай таҥас кэтэн бирисээгэ биэрбитим. Онтон сотору буолаат, сорохпут Читинскэй уобаласка Дацан диэн сиргэ 91 стрелковай полкаҕа тиийбиппит (саппаас полк дэнэрэ). Онно мас бэлэмигэр уонна күһүн оҕуруот аһын хостооһуҥҥа үлэлээн бүппүппүт кэннэ, Дацантан Хоронор диэн сиргэ ыыппыттара. Онно байыаннай үөрэҕи үөрэтэллэрэ. Быраас хамыыһыйатын кэнниттэн 1943 сыллаахха ахсынньы 7 күнүгэр Арҕаа сэриилэһэр аармыйаҕа ыыппыттара».
“ХОРСУН БУОЙУН, ХАРСА СУОХ БАЙЫАС, ФРОННААҔЫ ДОҔОР”
Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр саха саллаата, төһө да баттал, сэнээһин баарын үрдүнэн, атыттартан итэҕэһэ суох Ийэ дойдутун көмүскээн, албан аатырбыта. Ол үрдүк сыанабылы олохсуппут дьонтон биирдэстэринэн саха чулуу уола Николай Саввич Степанов буолар. Кини сатабыла, сытыыта, күннээҕи кыргыһыыга көрдөрөр хорсун быһыыта, өстөөҕү албаһынан балыйара – бу буолар Кыайыыны уһансыбыт саха саллаатын тустаах майгыта. «Храбрейший воин, бесстрашный боец, фронтовой друг Николай Саввич Степанов» диэн Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа, комбат Аристарх Иванович Крапивин суруйууларыгар көстөр. Николай Степанов ахтыыларыттан көрдөххө, кини фроннааҕы бырааттаһыыны, бойобуой табаарыстыы буолууну Кыайыы им бэлиэтин курдук ылынар эбит:
«Тохсунньуга 1944 сыллаахха Корсунь-Шевченковскай урусхаллааһын бүтэ илигинэ, Киев куорат арҕаа өттүгэр сэриилэһэр аармыйаҕа тиийэн, оччотооҕу 5-с механизированнай куорпус 45-с
механизированнай биригээдэтин 1-гы мотострелковай батальонун 1-гы ротатыгар Томскай куоракка төрөөбүт старшай лейтенант Волков диэн таҥкыыс бүлүмүөччүктэр взводтарыгар биһигини ылаттаабыта.
Биһиги сибиряктарбыт уонна дальновосточниктарбыт диэн куруутун да киэн туттара, өстөөҕү утары бүтүөр диэри кыргыһыахтаахпыт диирэ. Хайаан да өстөөҕу биһиги урусхаллыахтаахпыт диэн киэн туттара мэлдьитин. Сити тылын да курдук чахчы бойобуой, саллааттар дууһаларын тутар 40-с сыл Чапаева этэ. Итинник таҥкыыстары кытта өстөөҕү утары суостаах содуллаах кыргыһыыга киирсээри, хаста да илэ харахпынан көрбүтүм, биһиги батальоҥҥа үгүстэрэ дьиҥнээх патриот чапаевец хамандыырдар түбэһэллэрэ.
Ол курдук, Арҕаа Украинаны, Молдавияны босхолоһон, Румыния границатыгар Унгены диэн узловой ыстаансыйалаах куораты ылсыбакка эрэ, муус устар саҥатыгар атахпар араанньы буолбутум».
Винницкэй уобалас Жмеринка хайысхатынан 45-с гвардейскай тааҥка биригээдэтин кимэн киириитэ өстөөх 101-с горнострелковай дивизиятын күүстээх утарылаһыытын көрсөр. Өр барбыт кыырыктаах кыргыһыы түмүгэр Соҕуруу Буг өрүс тимир суолун муостатын биригээдэ гвардеецтара ылаллар да, уҥуор кытыллааҕы бөҕөргөтүү уонна артиллерия мантан анарааҥҥы кимэн киириини кыаллыбат оҥороллор.
Ханнык баҕарар байыаннай операция ситиһиилээхтик түмүктэнэрэ саарбаҕаланар уонна дьулатар буоллаҕына, биир эмэ саллаат соһуччу хорсун быһыыта сэрии хонуутугар өрөгөй түгэнин аҕалыан сөп. Тыҥааһыннаах балаһыанньа үөскээбит кэмигэр тааҥка биригээдэтин командованиетын бирикээһин сытыы-хотуу, батальон биир хорсун бүлүмүөччүгэ Николай Степанов ылар «во что бы то ни стало форсировать реку Южный Буг и поддержать пулеметным огнем наступление и форсирование реки нашей пехотой».
Бөҕөргөтүүнү сэриилээн ылар умсулҕанын билбит, кимэн киирии туругуттан тахса илик Николай Степанов биир көмөлөһөөччүлээх Соҕуруу Буг өрүс уҥуор кытыытыгар тиийэр соруктаах, уһааттар үрдүлэригэр хаптаһыннары тэлгээн понтон сыыһа оҥорон, ол үрдүгэр бүлүмүөтүн уонна боеприпастаах холбуйаларын ууран, өрүһү халыҥ, күүстээх уот быыһынан харбаан туораабыттара, биригээдэ подразделениялара өрүһү туоруур уустук бойобуой сорудаҕы толороллоругар тутаах күүс буолбуттара.
“СЭБИЭСКЭЙ СОЙУУС ДЬОРУОЙА БУОЛАРА СӨПТӨӨХ”
Уһулуччу хорсун быһыыны көрдөрбүтүн иһин Николай Саввич Степанов 1944 сыл кулун тутар 22 күнүгэр Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун үрдүк аатыгар түһэриллибит. Ол туһунан кини наҕараадатын лииһигэр киирбит чахчыны учуонай Дмитрий Петров кэлин ССРС Оборуонаҕа министиэристибэтин архыыбыттан булбута: (Наградной лист)
НАГРАДНОЙ ЛИСТ
1. Степанов Николай Саввич
2. рядовой
3. пулеметчик 1-го мотострелкового батальона 45 механизированной бригады 5 механизированного корпуса
представляется к присвоению звания Героя Советского Союза
4. 1923
5. якут
6. б/п
7. 2-й Украинский фронт с 22.2.44 г.
8. не имеет
9. с 1943
10. Вилюйским РВК ЯАССР
11. не награжден
12. ЯАССР, Вилюйский район, Оргетский с/с, с. Хампа. Отец — Степанов Савва Васильевич. Место рождения: там же.
Тов. Степанов один из храбрых и находчивых пулеметчиков в батальоне. Получив от командира приказ во что бы то ни стало форсировать реку Южный Буг и поддержать пулеметным огнем наступление и форсирование реки нашей пехотой он заявил: «Умру, но пулемет будет на той стороне реки. Меня не будет, мой второй номер заменит меня».
Найдя две бочки, связав их он положил на них две доски, поставил пулемет, положил коробки с боеприпасами на свой плот, сам вплавь со вторым номером перегнал плот на правый берег. Бочки на реке были пробиты, но пулемет доставлен. Установив затем пулемет т. Степанов прикрывал огнем переправу наших подразделений. После он поддерживал наступление нашей пехоты на дер. Маньковку Джулинского района Винницкой области и уничтожил до 15 немецких солдат и один пулеметный расчет.
Тов. Степанов достоин присвоения звания Героя Советского Союза.
Командир 1 МСБ капитан
Крапивин
22 марта 1944 г.
Достоин звания «Герой Советского Союза»
Командир 45 мех. Бригады подполковник Морачевич
23 марта 1944 г.
Заключение вышестоящих начальников:
Достоин прав. нагр. звания «Герой Советского Союза»
Командир 5 механизированного корпуса
генерал-лейтенант Волков
29 марта 1944 г.
Заключение Военного Совета Армии:
Достоин присвоения звания «Герой Советского Союза».
Командующий Армией Герой Советского Союза
гв. генерал-лейтенант Туманян
Член Военного Совета
гв. генерал-майор Кравченко
30 марта 1944 г.
Достоин присвоения звания «Герой Советского Союза».
Командующий БТ и МВ 2-го Украинского фронта
генерал-лейтенант Куркин
30 марта 1944 г.
Примечание: На левом верхнем углу на первой странице пометка – орд. «Кр. Знамени». Приказом командующего БТ и МВ 2 Украинского фронта за № 016/н от 28 апреля 1944 г. награжден орденом «Красного Знамени».
Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун үрдүк аатыгар түһэриллэн баран ылбатах Н.С. Степанов ахтыытыттан:
«Байыаннай-полевой көһө сылдьар хирургическай госпиталга эмтэнэн баран чааспар төннөн, Румынияҕа, Венгрияҕа, Австрияҕа, Чехословакияҕа сэриигэ кыттыыны ылбытым. Кэлин икки төгүл араанньы буолбутум.
Кыайыы күнүн – 9 Маайы Чехословакияҕа, Прага куораттан 30 км сиргэ көрсүбүтүм.
Онтон бэс ыйыгар Польша сиринэн, Брест-Литовскай Дьоруой кириэппэс куоратынан илин Японияны утары сэриигэ баран, Монголияҕа тиийэн Большой Хинган сис хайатын туораан, Япония сэриитин Мукден куоракка түмүктэспитим.
Онтон 1947 сыллаахха ыам ыйыгар аармыйаттан кэлэн баран оскуолаҕа физругунан, интэринээт сэбиэдиссэйинэн, хомсомуол райкомугар, бөдөҥсүйбүт холкуос бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан, арыы сыаҕар, эргиэҥҥэ үлэлээн баран, 1958 сыллаахха муус устар 18 күнүттэн ыла 32 сыл устата Бүлүү лесхоһугар лесничэйинэн үлэлээбитим».
ҮРДҮК НАҔАРААДА ДЬОРУОЙУН БУЛБУТА!
1990 сыллаахха Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун Кыһыл Көмүс сулуһун туттарыыга харда тыл этиитигэр Николай Саввич Георгиевскай саалаҕа баар дьону олус соһутан турардаах. Төһө да ыраах айантан сылайдар, ыар ыарыытын кыанан, суоратынан эрэ аһыы сылдьар киһи, санаата кытаанаҕын көрдөрөн, байыаннай чуо куолаһынан араапардаабыт: «Товарищ министр, разрешите проявить солдатскую смелость и поздравить Вас с присвоением звания Маршала Советского Союза». Биир да наҕараадаламмыт киһи хоргус быһыыларынан миниистир Дмитрий Тимофеевич Язовы Сэбиэскэй Сойуус Маршала аат иҥэриллибитинэн эҕэрдэлээбэтэх. Суос-соҕотох Сибииртэн төрүттээх уонна Сэбиэскэй Сойуус бүтэһик Маршала, дьоһун санаата батарбакка, симиттибит сирэйдээхтэр ортолоругар саха чулуу уолун кууһан ылан уураан ылбыта.
Саха норуота Улуу Аҕа дойду сэриитигэр дьоруойдуу кыттыбытын дакаастаабыт, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун үрдүк аатыгар түһэриллэн баран 46 сыл устата ылбакка сылдьыбыт Н.С.Степанов бойобуой суола Киевтэн саҕаланан, Арҕаа Украина, Молдавия, Румыния, Венгрия, Австрия, Чехословакия сирдэрин босхолоон, хорсун, хоодуот быһыыны көрдөрөн, Мукденҥа диэри тиийэр.
“ТЫЫММАР ТЫЫН УКПУТ КҮНҮМ”
Ийэ дойдутун уһулуччу көмүскэспитин көрдөрөр Наҕараадалыыр лииһи булбут, кэһиллибит кырдьыгы тилиннэрбит, туруохтаах үрдүк кэрдиискэ туруорбут устуорук учуонайга Дмитрий Петровка махтанан Николай Саввич Степанов бу курдук эппит:
«Мин бүгүн Кремль Георгиевскай саалатыгар Бырабыыталыстыбаннай үрдүк наҕарааданы туппут Саха сирин аатыттан тыыннаах туоһу буоларбынан киэн туттан туран, бастакы аартыктары арыйбыт учуонайга Д.Д.Петровка бастакынан махталы киниэхэ аныыбын. Иккиһинэн, оройуонум салалтатын уонна бэтэрээннэр сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ А.И.Николаевка, ону сэргэ, бииргэ биһиги тиллэрбит иһин сүүрбүт-көппүт, тириппит-хоруппут дьокутаат Андрей Борисовка айхал тылы этэбин.
Өрөспүүбүлүкэм салалтатыгар урут эмиэ боппуруос туруора сылдьыбыттарын эбэн туран, түмүкпэр махталбын аныыбын».
Николай Саввич Степанов Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун үрдүк аатын ылбытын кэннэ, муҥура суох үөрүү, долгуйуу кэмигэр Дмитрий Дмитриевич Петрову «тыыммар тыын укпут күнүм” диэн турардаах. Кырдьык да оннук, ыарахан ыарыыга ыллара сылдьан, көҕүлүүр күүс көстөн, ис дууһатыгар өйөбүл булан, үйэтин уһаппыта.
Саха норуота уһулуччу дьоннооҕо – кини дьоло.
Панкратий ПЕТРОВ.
Хаартыскалар —
Степановтар дьиэтээҕи архыыптарыттан.