Социальнай ситимнэргэ “Аэроград” диэн Александр Довженко 1935 сыллаахха уһулбут киинэтиттэн быһа тардыыта тарҕаммытын таба тайанан көрдүм. Онно саха артыыһа Никон Табунасов диэн киһи чукча оруолун оонньообут эбит. Сэбиэскэй кэмҥэ киинэҕэ оонньообут эрдэ истибэтэх саха артыыһым туһунан эбии тугу эмэтэ билээри интэриниэккэ хасыһан, син ону-маны буллум.
edersaas.ru
Киинэҕэ уһуллубут бастакы артыыс
Табунасов Никон Семенович уус-уран киинэҕэ уһуллубут саха бастакы артыыһа эбит.
Артыыс Өлүөхүмэҕэ Кыыллааҕар 1914 сыллаахха төрөөбүт. Кыыллаах оскуолатын кэнниттэн 2-с Нөөрүктээйи оскуолатын бүтэрэн, Луначарскай аатынан Москватааҕы тыйаатыр институтугар туттарсан киирбит. Бу үөрэнэ сылдьан, дьоллоох түгэн мичик гынан, 1935 сыллаахха «Мосфильм» уонна «Украинфильм» студиялар Александр Довженко режиссердаах «Аэроград» диэн киинэлэригэр уһуллар чиэскэ тиксибит, хоту сир уолун оонньуур. Дьоруойун омуга титрдэргэ “чукча” диэн ыйыллыбыт эрээри, Табунасов хайыһарынан сүүрэн иһэрин тухары сахалыы ыллыыр.
Бу оруолун кэнниттэн биир бигэргэммэтэх туоһу этэринэн, Никон Семенович киинэҕэ уһуллубут киһи быһыытынан аата биллэн, Москва тыйаатырыгар үлэҕэ киирбит, өссө хас да киинэҕэ кыра оруолларга оонньообут быһыылаах. Бу туһунан www.kino-teatr.ru саайт пуорумугар биир кыттааччы комментарий быһыытынан хаалларбут суруйуутуттан биллэр. 1942 сыл ахсынньы 11 күнүгэр Никон Семенович НКВД уорганнарынан тутуллар. Кылгас кэмнээх силиэстийэ түмүгэр, 1943 сыл олунньутун 17 күнүгэр “контрреволюционный саботаж” диэн ыстатыйанан буруйданан, 5 сылга хаайыыга уураахтанар. Кини туһунан бүтэһик ахтыы Пермскэй уобаласка “ОЛП Усольлаг” лааҕырыгар тиийбитин туһунан эрэ. Мантан ыла саха чаҕылхай уолун суола ууга тааһы бырахпыттыы сүтэр.
Ити курдук, хаарыаннаах артыыс быстахха былдьанан, Сталин эрэпириэссийэтин сиэртибэтэ буолбут быһыылаах.
“Аэроград” киинэ туһунан
Бу киинэ толору Ютубка баар эбит. Киинэҕэ артыыс оруола кылгас: хайыһарынан ыллыы-ыллыы баран иһэн халлааҥҥа сөмөлүөт көтөн иһэрин көрөр уонна “Пойду летать!” диэн саҥа аллайан баран, лүөччүккэ үөрэнэ дуу, ол Аэрограды тутарга үлэлэһэ дуу барарга сананар. Киинэ бүтэһигэр Приморьеҕа тиийэн кэлэр уонна: “Значит, города еще нет? Я пришел учиться в город! Я слышал, я шел 80 солнц! Я понимаю, делать надо. Хорошо! И когда построим, я буду говорить. И людей будет много-много, как деревьев в тайге!” — диир.
“Хоту киһи” диэн киэҥник туттуллар, араас норуоттары араарбакка оҥоһуллар уобарас билигин даҕаны туттуллар. Холобур, аҕыйах сыллааҕыта Саха сиригэр болгардар кэлэн “Ага” диэн ааттаах киинэни устубуттара. Онно хоту олорор оҕонньордоох эмээхсини, саха диэҕи саха буолбатах, эбэҥки диэҕи эбэҥки буолбатах, эмиэ даҕаны алеуттарга майгынныыр хомуур “хоту дьонун” хоһуйбуттара. Дьиҥэр, итинник сыһыаны, үрдүттэн үлүбээй хоһуйууну атаҕастабыл, сэнээһин аҥаардаах дьайыынан ааҕыахха сөп. Холобур, ньиэмэс, нуучча, болгар омуктар таҥастарын, тылларын, үгэстэрин түҥ-таҥ булкуйан таҥан, хомуур “үрүҥ киһи” уобараһын айан, киинэ уһуллахха, төһө оруннаах буолуой?
“Аэроградка” төннүөҕүҥ. Дьиҥэр, бу үспүйүөннэри тутуу, уорбалааһын хампаанньатын пропагандалыыр, ССРС байыаннай күүһүн арбыыр, ол эрэн, олус мөлтөх оҥоһуулаах хартыына. Артыыстар оонньуулара, сценарий, киинэ таҥыллыыта, билиҥҥи күнтэн көрдөххө, олус толоос, сатабыла суох. Билигин “Аэрограды” ол кэмнээҕи пропаганда ньыматын хоһуйар киинэ докумуон эрэ курдук көрүөххэ сөп, уус-уран суолтата ончу суох.
Туох ырыаны ыллыырый?
Эдэр “чукча” сүүрэрин тухары биир ырыаны ыллыыр. Чопчулаан эттэххэ, сахалыы ырыа икки строкатын хаста даҕаны хатылыыр, онно быстах-остох эбии строка эбэн биэрэр. Сэрэйдэххэ, сахалыы саҥа улахан уус-уран киинэҕэ маҥнайгытын иһиллибит буолуон сөп. Ол эрэн, урукку стереотипка сигэнэн, комическай эффект туһугар “чукча хааман иһэн тугу көрбүтүн хоһуйан ыллыыр” диэн суолтаҕа туһаныллыбыт быһыылаах.
Хатылыыр тыллара чуолкайдык иһиллэр: “Кэҥсик-муксук сыттардаах [ини], Кэдьэрэ дьоруо аттардаах [ини]”. Кыратык хасыһан баран, бу ырыаҕа майгынныыр тыллардаах тиэкиһи Далан “Дыгын Дархан” кинигэтигэр буллум. Онно Ньырбачаан Тыаһааныны кытта эдэр эрдэхтэринэ бэркэ билэр, этэн көрө-көрө күлсэр, кыыс сылдьан дьону хаадьылыыр ырыаларын ыллыыллар:
Кырылыыр кымыс аһылыктаах
Кэдьэрэ дьоруо аттардаах
Киллэм сайылык оҕолоро
Кэргэннээхпин билэннэр
Кэлбэт-барбат буоллулар.
Толуу тууччах аһылыктаах
Тураҕас дьоруо аттардаах
Тулагы сайылык оҕолоро
Туһааннаахпын билэннэр
Тохтоон ааспат буоллулар.
Арыы-сүөгэй аһылыктаах
Араҕас дьоруо аттардаах
Аммам, Тааттам оҕолоро
Атастаахпын билэннэр
Ахтан ааспат буоллулар.
Хоргун-иргин аһылыктаах
Хольоро дьоруо аттардаах
Хоро, Бороҕон оҕолоро
Холоонноохпун билэннэр
Хонон ааспат буоллулар.
Ол эрэн, бу ырыаны Далан былыргы кэмҥэ сөп түбэһиннэрэн кылгаппыт, нуучча тылыттан киирбит уонна аныгы суолталаах тыллары ылҕаан, көннөрөн биэрбитэ көстөр.
“Кэҥсик-муксук сыттардаах…” диэнтэн саҕаланар ырыа версиятын “Адаам Искирээбин аҕалбыт саха ырыаларын ноталарын Виноградов уонна Аладов мусукааннар тупсаран оҥорбуттара” диэн 1927 сыллаахха таҥыллыбыт хомуурунньуктан буллум. Ырыа манна Новгородов алпаабытынан суруллубут, скан хаачыстыбата соччото суох, онон сорох тылларын сэрэйэн суруйдум:
Кэҥсик-муксук сыттардаах
Кэдьэрэ дьоруо аттардаах
Киллэм Хаҥалас оҕолоро
Кэккэлээхпин билэннэр
Кэлбэт-барбат буоллулар.
Бамаадалыыр сыттардаах
Бадьара дьоруо аттардаах
Баҕараҥ Хаҥалас оҕолоро
Бааралаахпын билэннэр
Барбат-кэлбэт буоллулар
Духуулуура(?) сыттардаах
Тураҕас дьоруо аттардаах
Тулагы Мэҥэ оҕолоро
Туһааннаахпын билэннэр
Тохтоон ааспат буоллулар.
Арыы-бурдук аһылыктаах
Араҕас дьоруо аттардаах
Аммам, Тааттам оҕолоро
Артыаллаахпын (?) билэннэр
Ахтан ааспат буоллулар.
Хоргун хоһуок(?) аһылыктаах
Хоҥор дьоруо аттардаах
Хоро, Бороҕон оҕолоро
Холоонноохпун билэннэр
Хонон ааспат буоллулар.
Муксуун, уомул аһылыктаах
Буур таба көлөлөрдөөх
Булуҥ Күһүүр оҕолоро
Булуулаахпын билэннэр
Булан ааспат буоллулар.