Бэҕэһээ, алтынньы 5 күнүгэр, ССРС, РСФСР уонна Саха АССР үтүөлээх тириэньэрэ, педагогическай наука хандьыдаата, көҥүл тустуу туһунан биэс кинигэни таһаарбыт Николай Николаевич Волков Москва куоракка 87 сааһыгар ыарахан ыарыыттан олохтон туораата.
Николай Николаевич сырдык кэриэһигэр анаан “Саха сирин тустууктара” диэн кинигэҕэ кини туһунан суруллубуту хайдах баарынан бэчээттиибит.
ҮГҮС ҮТҮӨЛЭЭХ ТРЕНЕР
Москва саханы күлүмүрдүү умайар күннээх, ыраас халлаанынан көрсүбүтэ. Аэропортка Николайы билэр дьон суохтарын иннигэр, киһи барыта кинини эҕэрдэлиир курдуга. Онтон “Экспресс” диэн суруктаах автобуска олорон, дойду тэбэр сүрэҕэ буолбут улуу Москва тэбэр сүрэҕин диэки айаннаан иһиирдэн истэ. Саха биллиилээх тустууга Николай Волков ити курдук тренердэр курстарыгар үөрэнэ тиийбитэ.
Үөрэххэ атаарарыгар ресспортсовет председателэ Николай Тарскай:
– Доҕоор, дьэ кытаат. Уолаттары эрчийбит киһи туох эмэ тахсыа этэ. Көрө-билэ сылдьаҕын, тренер суох. Улахан опыттаах дьоннор тугу билэллэрин-көрөллөрүн барытын илдьэ кэлээр! – диэбитэ.
Тренер – бу учуутал. Бэйэтэ эрчийэр дьонунааҕар үгүһү билэр, бары албаһы-ньыманы тутан-хабан, илиитинэн-атаҕынан оҥорон итэҕэтиэхтээх. Өссө итиннэ эбии өй-санаа сайдыытыгар, олоҕунан, тутта-хапта сылдьыытынан – холобур көрдөрүөхтээх. Биир тылынан, тренер билэрин атыттар билэллэрэ, сатыыллара буоллар, тренергэ наадыйыы суох буолуо этэ. Тренердэр диэн – үөрэтэр дьонун иннигэр “инньэ саҕа итэҕэс баарын таба көрөр” педагогтар уонна уһуйааччылар.
Николай Москваҕа барыан инниттэн тустуук быһыытынан сураҕырбыта. Кини спортивнай суолун Мастаах оскуолатын көрүдүөрүттэн саҕалаабыта. Маҥнай хайыһар секциятыгар суруттаран, халыан “хаптаһын аты” миинэн, улахаттартан хаалсымаары саппайдаһар. Кэлин учуутал буолаары, Бүлүү педучилищетыгар тиийэр.
Манна 17 саастаах уол гирэнэн дьарыктанар, бокска киирэн сотуһар, сырсан эмиэ тилигэрэтиһэр. Онтон умсугуйбут оонньуута – тустуу саҕаланар. Үһүс курска үөрэнэригэр көҥүл тустуу суоҕа. Үс сыллаах сулууспа кэнниттэн, 1956 сыллаахха Бүлүүгэ кэлэн Кирилл Григорьев эрчийэр көҥүл тустуутун секциятыгар дьарыктаммыта. Эһиилгитигэр Николай Волковы Саха театрын сценатыгар хайдах тустарын көрбүттэрэ. Түөрт күн тустан чемпионнаан барар.
Николай Москваҕа үөрэнэ сылдьан, тустуу кэмигэр тобугун дэҥнээбитэ. Онтон ыла бөҕөс быһыытынан көбүөргэ тахсар кыаҕа тохтууругар тиийбитэ. Дойду үтүө тренердэрэ Евгений Чумаков, Александр Дякин киниэхэ:
“Санааҕын түһэримэ. Үчүгэй тренер буолаҥҥын, эрчийбит уолаттаргынан бэйэҥ ааккын ааттат”, – диэбиттэрэ. Волков итини умнубаттык өйдөөн хаалбыта. Москваттан үөрэҕин бүтэрэн кэлиэҕиттэн ыччаттар спортивнай оскуолаларыгар тренердиир, республика сүүмэрдэммит командатын тустууктарын эппиэттээх хапсыһыыларга бэлэмниир. Үлэтэ – чааһа, бириэмэтэ суох, биир саамай түбүктээх олохтоох киһи.
Кини 1964 сыллаахха бэйэтин уолаттарын Москва тренердэрэ Арташес Карапетяны, Иван Морозовы кытта эрчийэн-такайан, улахан кыайыыны ситиспиттэрэ. Түөрт бөҕөспүт Россия кыһыл көмүс, үс бөҕөспүт үрүҥ көмүс уонна биирбит боруонса медалларын ылбыттара. Тренер Николай Волков итиннэ улахан үтүөлээх. Ону биирдэ эмэ аҕыннахха:
– Ээ, суох, доҕор. Соҕотох мин эрэ буолуо дуо. Дмитрий Данилов, Дмитрий Коркин, Илья Павлов, Николай Гоголев – бары үлэлиир буоллахпыт. Билиини, опыты холбоон үлэлээтэхпитинэ эрэ, ситиһиилээх буолуохтаахпыт өйдөнөр, – диэччи сэмээр.
Кини этэринии, билигин үгүстэр баҕа өттүнэн оройуоннарга барыталаатылар. Николай Корякин Үөһээ Бүлүүгэ, Альберт Габышев Сунтаарга, Дмитрий Максимов Бүлүү куоратыгар, И.Павлов Төҥүлүгэ, П.Неустроев Абыйга тиийтэлээн, оҕо спортивнай оскуолаларын салайан үлэлэтэ сылдьаллар. Николай Волков бэйэтэ эмиэ Якутскай оскуолаларын, техникумнарын үөрэнээччилэрин эрчийэр. Бу хаһыс да сыла буолла. Командировка ылан оройуоннарга тиийдэҕинэ, сүбэ-ама биэрэр, тустуу занятиеларын ыыталыыр, эмиэ иллэҥэ суох сылдьар.
Николай Николаевич уолаттара ханна баҕарар, республика тас да өттүгэр сылдьан сэмэйдик туттан, Сахаларын сирин чиэһин түһэн биэрбэттэригэр кыһанар. Кыайыынан айаҕаламмат, өттөммөт буолар гына үөрэтэр. Тустууктара хайдах үөрэнэллэрин, кинигэни, хаһыаты төһө ааҕалларын эмиэ учуоттуур. Бэйэтэ үөрэтэр-эрчийэр дьонугар холобур көрдөрөн, үлэлии сылдьан кэтэхтэн үөрэнэн, Саха государственнай университетын бүтэрдэ. Историк дипломун ылла.
Саха тустуутун ымпыгын-чымпыгын билэр, спорт бу көрүҥэ салгыы сайдар кэскилин саҥа ыллыктарын таба көрөр дьоннортон Николай Николаевич биир улаханнара. Тустуу сайдар. Республикаҕа көҥүл тустууга спорт 50-ча маастардара бааллар. Биһиэннэрэ Советскай Союз түһүлгэтин ааһаннар, норуоттар икки ардыларынааҕы көбүөрдэргэ чобуотук тахсыталаан эрэллэр.
Бу, тренертэн тустуу таба көстүбэт кистэлэҥнэригэр мындырдык өтөн киирэн үөрэтэр методикатын байытарыгар, атын омук ааттаахтарын опытын бэйэтин уолаттарын тустар уратыларыгар сөп түбэһиннэрэн эбии үөрэтэригэр сорудахтыыллар. Николай Советскай Союз чулуу бөҕөстөрүн таһымыгар тустар, “мин өссө ордукпун” диэн, аан дойду уонна олимпийскай оонньуулар түһүлгэлэригэр советскай дойду спортивнай чиэһин көмүскүүр спортсменнары иитиэхтээх. Эбэтэр уолаттара оннук дьон буолалларыгар тустар кылаастарын чугаһата сатыахтаах.
Билигин тренербит Николай Волков Россия чемпионнара Алквиад Иванов, Петр Алексеев, Петр Попов, Эдуард Гегеев тустар мастерстволарынан, улахан түһүлгэлэргэ ситиһиилэринэн киэн туттуон туттар. Итиннэ кини үлэтэ, сырата эмиэ көстөр. Оттон эдэрдэр: дойдуга IV миэстэлээх В.Радченко, республика 1968 с. чемпиона С.Алексеев, ити сыл Ленинградка И.Поддубнай кубогар бэркэ тустубуттар В.Колодезников, И.Протодьяконов, армияҕа сулууспалыы сылдьар Ю.Васильев – тренер инники эрэллэрэ…
Николай Волков саха тустууктара Россия уонна Советскай Союз түһүлгэлэригэр тахсыыларыгар элбэх сыратын биэрдэ. Ити үтүөлэрин иһин РСФСР үтүөлээх тренерин аатын ылла. 1968 сылга Болгарияҕа Ыччаттар уонна студеннар IХ фестивалларыгар советскай тустууктар тренердэринэн сырытта.
Владимир ВАРЛАМОВ (1969 сыл).