89 саастаах фотограф-оператор Николай Мартынов

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

89-с хаарыгар үктэммит ытык киһи өрөспүүбүлүкэтээҕи киинэ докумуоннарын хранилищетын штаты таһынан фотограф-операторынан айымньылаахтык үлэлиир-хамсыыр, куорат бэтэрээннэрин сэбиэтин олоҕор-дьаһаҕар көхтөөхтүк кыттар.

edersaas.ru.

Оонньооботох оҕо саас

Ньукулай Дьөгүөрэбис 1931 с. алтынньы 20 күнүгэр Сунтаар улууһун II Бордоҥ нэһилиэгэр холкуостаах ыалга төрөөбүтэ. Ийэтэ ыанньыксыттыыра, аҕата араас үлэҕэ сылдьара. Уоттаах сэрии саҕаланыытыгар уон биир саастаах уолчаан этэ. Куһаҕан хаһан баҕарар ханыылаах буолар. Сэрии сыллара сут-кураан эҥээрдэммиттэрэ. Тиийиммэт-түгэммэт кыһалҕатыттан дьонугар көмөлөһөөрү, бэһис кылааһы бүтэрбит Ньукулай уолчаан оскуолаттан уурайарга күһэллибитэ. Онон, холкуос туруу үлэһитэ буолбута. Фроҥҥа барбыт дьону солбуйан хаалбыт аһаах, кырдьаҕас дьону уонна дьахталлары кытары Кыайыы туһа диэн үлэлээбитэ.

«Кыһыл Баһыыка» холкуос чилиэннэрэ саас ахсын атынан сири тиэрэн-таҥастаан, бурдук ыһаллара. Оо, кыайбат-хоппот оҕо санаатыгар бааһына таастыы кытаатарын Ньукулай кырдьаҕас билигин даҕаны бу баардыы өйдүүр. Сайын от үүммэккэ, уонча көстөөх Дьиэрбэ, Ымырда үрэхтэр бастарыгар тиийэн, ыкса күһүҥҥэ диэри оттууллара, муус турбутун кэннэ ходуу ходуйаллара. Ыраах сиртэн оту тиэйии кыайтарбатынан оттообут сирдэригэр турар маһы кэрдэн хотон тутан, пиэрмэ сүөһүтүн үүрэн илдьэн кыстаталлара. Оччотооҕу холкуос түгэҕэ көстүбэт түбүктээх үлэтин ким ааҕан ситиэ баарай?

Инчэҕэй тирбэҕэ быстыбат, үлэһит киһи өлөн-охтон биэрбэт. Ньукулай быраатын уонна балыстарын кытары Улуу Кыайыыны көрсүбүтэ. Тойбохой интэринээтигэр олорон салгыы үөрэнэн, 1951 сыллаахха сэттэ кылаастаах оскуоланы бүтэрбитэ.

Уруулга – 44 сыл!

Эһиилигэр аармыйаҕа ыҥырыллыбыта. Ыраах, үрэх баһа сиргэ улааппыт эдэр киһини дьылҕата Красноярскай куоракка, Арҕаа Сибиирдээҕи байыаннай уокурук киинигэр, тиэрдибитэ. Элбэх саллааттан сүүмэрдэнэн талыллан, байыаннай суоппардар оскуолаларыбүтэрбитэ. Дьэ бу кэмтэн ыла Ньукулай Мартынов тимир көлөнү 44 сыл устата тэһииннээбитэ. 1950-с сс. тыа сиригэр массыыналар саҥа кэлэн эрэллэрэ, оттон массыынаны сатаан ыытар, ону ааһан алдьаннаҕына оҥорор кыахтаах киһи олохтоохтортон суоҕун кэриэтэ этэ.

Онон 1955 с. аармыйаттан үһүс кылаастаах байыаннай суоппар буолан кэлбит Мартынов тута оройуон сэбиэтигэр суоппарынан үлэҕэ ылыллыбыта. Райсэбиэт бэрэссэдээтэлэ оройуон устун үгүстүк сылдьара, оччолорго оҥоһуулаах суол диэн суоҕа, нэһилиэктэр икки ардыларынааҕы суоллар (дьиҥинэн, хайысхалар) тыа быыһынан, бадарааннаах, дулҕалаах сирдэринэн эрийэ-буруйа бараллара. Ол эрээри Мартыынап массыыната биирдэ аккаастаан, саахалланан көрбөтөҕө. Кини массыынатын мэлдьи көрүнэ, оҥосто, арыытын кэмигэр кута сылдьара. Тимир көлөнү эҥкилэ суох билэр үрдүкү кылаастаах суоппар быһыытынан сыаналанан, оройуон тэрилтэлэригэр ананар массыыналары Улахан Невертэн эбэтэр Дьокуускайтан сүүрдэн илдьэрэ.

Сыл-хонук аллаах массыына көлөһөтүнүү түргэнник элэҥнээн ааспыта. Ньукулай Дьөгүөрэбис Сунтаар райсэбиэтигэр аҕыс сыл, Мэҥэ Хаҥалас райисполкомугар, райкомугар уон аҕыс сыл, салгыы баартыйа уобаластааҕы кэмитиэтин, онтон Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бэрэсидьиэнин, Бырабыыталыстыбатын уонна Судаарыстыбаннай Мунньаҕын автобазатыгар эмиэ 17 сыл эҥкилэ суох, аармыйатааҕы сылларын киллэрэн аахтахха, барыта 44 сыл устата суоппардаабыта! Сахаттан уруулга маннык уһуннук олорбут киһи ахсааннааҕа чахчы. Кырдьаҕас суоппар олоҕун устата саха үгүс чулуу дьонун кытары алтыспытын иһирэхтик ахтар. Истиҥник саныыр саха норуодунай поэта В.М.Новиковы-Күннүк Уурастыырабы кытары билсиспитин. Владимир Михайлович илии баттаан хаартыскатын бэлэхтээбитин уура сылдьар.

Сиэпкэ буолбатах, сүрэххэ

Сэбиэскэй былаас эстээтин кытары сорох хомуньуустар бартыыйынай билиэттэрин бөххө бырахпыттара, сүгүрүйбүт баартыйаларын билиммэт буолбуттара мэлдьэһиллибэт. Оттон Ньукулай Дьөгүөрэбис хомсомуолун да, хомуньууһун да билиэттэрин бэркэ харыстыыр (хомсомуолга 1945 с. киирбит, 1963 сылтан хомуньуус баартыйатын чилиэнэ). Кырдьаҕас оробуочай-хомуньуус Арассыыйа хомуньуустарын баартыйатын Саха сиринээҕи салаатын үлэтигэр-хамнаһыгар ис сүрэҕиттэн көхтөөхтүк кыттар.

Биир сайын хомсомуолум билиэтин сүтэрэммин ууга-уокка түспүттээхпин, – диир Ньукулай Дьөгүөрэбис. – Учаастакка оттуу көһөн испэхпитинэ оҕуһум тигээйилээн, быатын быһа түһэн тыаҕа куотан, сорох малым сүтэн хаалбытын күһүн булбутум, болтуом сиэбигэр укпут билиэтим сиигирэн түүнүгүрбүт этэ. Онно миэрэлэммэтэҕим да буоллар, бэйэм бэркэ кыбыста, буруйдана санаабытым. Оччолорго хомсомуол билиэтин мэлдьи илдьэ сылдьар ирдэнэрэ, эдэр киһи дойду бастаан иһэр ыччатын кэккэтигэр баарын, олоххо холобур, үлэҕэ бастыҥ буолуохтааҕын хайа да түгэҥҥэ умнубатын диэн. Ити билиҥҥи дьоҥҥо солуута суох дуу, наһаалааһын дуу курдук иһиллиэ эрээри, оччотооҕу ыччаты бэрээдэктээх буоларга, туохха барытыгар боччумнаахтык сыһыаннаһарга эбээһинэстиирэ.

Көлүөнэни ситимнээһин

Үлэ үөһүгэр, дьон-сэргэ ортотугар сылдьыбыт киһи дьарыга суох тулуйбат-тэһийбэт. Ньукулай Дьөгүөрэбис урут хаартыскаҕа түһэриинэн үлүһүйэ сылдьыбытын бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсан баран, 2000 сылтан, сөргүппүт. Онуоха хаартыскаҕа түһэриинэн эрэ муҥурдаммат, аныгы технология сайдыытын ылынан, уола бэлэхтээбит видео-хаамыратынан киинэҕэ устар. Бастаан дьиэ кэргэнин, оҕолорун, сиэннэрин уонна аймахтарын устар эбит, кэлин ханна сылдьар, туох тэрээһиҥҥэ ыҥырыллар да видео-хаамыратын илдьэ барар идэлэммит. Ити курдук куорат дьаһалтатын, бэтэрээннэр сэбиэттэрин, «Көмүлүөк» кырдьаҕастар кулууптарын, «Оһуохай» уопсастыба ыытар тэрээһиннэрин, бырааһынньыктааҕы параадтары итиэннэ үөлээннээхтэрин, сэрии, тыыл уонна үлэ бэтэрээннэрин үбүлүөйдэрин видео-киинэҕэ устан, куопуйалаан, биири бэйэтигэр хаалларар уоннааҕытын тустаахтарга биэрэр.

Кини устууларын киинэ хранилищета бэтэрээннэри үйэтитэр матырыйаал быһыытынан сыаналан, архыыбыгар ылар. Онон билигин Ньукулай Дьөгүөрэбис «Саха Өрөспүүбүлүкэтин киинэ докумуоннарын судаарыстыбаннай национальнай хранилищета» судаарыстыбаннай хаһыанай тэрилтэ штаты таһынан фотограф-операторын быһыытынан күннээҕи олоҕун киэргэтэр таптыыр дьарыктаах. Кини көлүөнэни ситимниир аналын дьоһуннук толорор бу үлэтигэр кэргэнэ, иитэр-үөрэтэр үлэ бэтэрээнэ Тамара Гаврильевна көмө-тирэх буолар.

Киинэлэрим баар буоланнар, сыаллаах-соруктаах уонна кэлэктииптээх курдук сананабын, – диир ытык кырдьаҕас. – Сэрии бэтэрээннэрэ уонна сэрии саҕана холкуоска үлэлээбит-хамсаабыт дьон барахсаттар күн-түүн аҕыйаан иһээхтииллэр, ол эрээри кинилэр сырдык мөссүөннэрэ киинэ лиэнтэлэригэр уонна бар дьоннорун сүрэхтэригэр хаалыахтаах. Онуоха кыра да буоллар, кылаатым баарыттан үөрэбин.

Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0