2018 сыллаахха СӨ Ил Дархана Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэҕэ Сайылык күнүн тэрийэр туһунан Ыйаах таһаарбыта. Саха төрүт үгэһин салҕыыр тыа хаһаайыстыбатыгар улахан суолталаах докумуон буолбута. Ол күнтэн саҕалаан, Саха сиригэр ыам ыйын 22 күнэ Сайылык күнүнэн бэлиэтэнэр буолбута.
Тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы Николай Степанович Афанасьевтыын кэпсэттибит.
ЭМСЭҔЭЛЭЭБИТ ХАҺААЙЫСТЫБАЛАРГА КӨМӨ ОҤОҺУЛЛУБУТА
— Тыа хаһаайыстыбатын туругун туһунан кэпсэтиибитигэр биир бастакынан кыстык хайдах ааста диэн ыйытыам этэ, тоҕо диэтэххэ, бу ааспыт сайын олус кураан этэ. Ойуур баһаара өрө туран, улуустарга элбэх от уокка былдьаммыта.
— Чахчы, ааспыт сайын курааннаан, ойуур баһаарыттан Тааттаҕа, Чурапчыга, Мэҥэ Хаҥаласка, Аммаҕа 2,5 тыһыынча кэриҥэ от уокка былдьаммытын иһин, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ ити буолбут дьулаан быһыыны туоратарга, сүөһү-сылгы кыстыгын этэҥҥэ туоратар сыаллаах хамыыһыйа үлэтин чэрчитинэн Бырабыыталыстыба дьаһалынан 102 мөлүйүөн суумалаах көмө оҥоһуллубута. Эмсэҕэлээбит хаһаайыстыбаларга отторун Хаҥаластан, сороҕун Бүлүү бөлөх улуустарыттан аҕалтарбыппыт, ону сэргэ хоту улуустарга, Дьааҥыга, Эбээн Бытантайга сүөһү дороххой аһылыгын эбии аҕалтаран, кыстыгы этэҥҥэ туораатыбыт.
Бу ыам ыйын 13 күнүнээҕи туругунан, өрөспүүбүлүкэ хаһаайыстыбаларыгар сүөһү ахсаана 220,4 тыһыынчаҕа тэҥнэстэ. Ол иһигэр ыанар ынах ахсаана 77,7 тыһыынчаҕа тэҥнэстэ, ааспыт сылга тэҥнээтэххэ, 1,3% элбээһин баар. Өрөспүүбүлүкэ бары хаһаайыстыбаларыгар 42 535 ньирэй төрөөбүт. Ааспыт сылга ньирэй ахсаана 42 320 этэ.
Оттон сылгы ахсааныгар киирэр буоллахха, 196,5 тыһыынча төбө кыстыгы туораата, былырыыҥҥыга тэҥнээтэххэ, 0,4% ахсаана элбээбит. Биэ ахсаана 116,9 тыһыынча төбө, былырыыҥҥытааҕар 0,5% үрдээбит. Уопсайа 16 189 убаһа төрөөбүт. Былырыын 17 623 убаһа төрөөбүтэ. Ол эбэтэр 8,1% аччааһын баар. Онон бу сыыппаралар кыстыгы этэҥҥэ туораабыппытын туоһулууллар.
355 САЙЫЛЫК БААР
— Сайылыкка көһүү кэмэ саҕаланан эрэр. Быйыл сайылыктааһыҥҥа Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтиттэн төһө үп көрүлүннэ?
— Күөххэ үктэнии ынах-сүөһүнү иитэр саха дьонугар биир саамай үөрүүлээх кэм буолар. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн былырыын сайылыкка 41 954 төбө тахсыбыта, онтон ыанар ынах ахсаана 18 981 этэ. Бүгүҥҥү күҥҥэ өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 355 cайылык баар. Саҥа сайылыктары тутууга, быйыл үбүлээһин суоҕунан сибээстээн, былаантан хаалыы тахсара сабаҕаланар.
Өймөкөөн улууһугар 165 саха сүөһүтэ, онтон ыанар ынаҕа 46 төбө, Дьокуускай куораттан «Саха сүөһүтэ» Хааһына тэрилтэтэ иһитиннэрбитинэн, ыам ыйын 4 күнүгэр Мииринэй оройуонун Сүлдьүкээр сэлиэнньэтигэр сайылыкка 160 саха сүөһүтэ, онтон ыанар ынаҕа 37 төбө, ыам ыйын 12 күнүнээҕи туругунан сайылыкка Амма улууһун Болугур нэһилиэгин «Күллэги» хаһаайыстыбатын 111 төбө сүөһүтэ, онтон ыанар ынаҕа – 33 уонна Горнай улууһугар «Кылыс» диэн хаһаайыстыба 111 төбөтө, онтон ыанар ынаҕа 33 төбө сайылыкка таҕыстылар.
САХА ЫНАҔА
— Саха ынаҕа диэн төрүт боруоданы элбэтиигэ ханнык үлэлэр ыытыллалларый. Ордук ханнык улуустарга саха сүөһүтэ элбэҕий?
— Саха ынаҕа хойуу үүттээҕинэн, кыһыны тулуйумтуотунан биллэр боруода. Бу бэйэбит норуоппут үйэлэргэ илдьэ кэлбит төрүт боруодабытын үксэтиигэ тиһиктээх үлэ ыытыллар. Ол курдук, саха ынаҕа өрөспүүбүлүкэ 15 улууһугар, Аммаҕа, Үөһээ Бүлүүгэ, Үөһээ Халымаҕа, Дьааҥыга, Эдьигээҥҥэ, Горнайга, Мэҥэ Хаҥаласка, Мииринэйгэ, Намҥа, Өймөкөөҥҥө, Сунтаарга, Тааттаҕа, Хаҥаласка, Эбээн Бытантайга уонна Ньурбаҕа баар. Ордук элбэх төбөнү Эбээн Бытантай улууһугар иитэллэр. Ол эбэтэр, саха ынаҕын уопсай ахсаанын 34,3% бу улууска баар, 8,9% — Горнайга, 7, 9 % — Аммаҕа, 7,4 % — Намҥа.
Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн сэттэ тирэх хаһаайыстыба саха ынаҕын иитиинэн дьарыктанар. Бу ааспыт сылга маннык хаһаайыстыбалары өйөөһүҥҥэ өрөспүүбүлүкэ бүдьүөтүттэн 5 820,23 тыһыынча солкуобай субсидия көрүллүбүтэ. Ол эбэтэр, биир ынах төбөтүгэр 15 тыһыынча солкуобай. Бу сылга тирэх хаһаайыстыбаларга көрүллэр суума уопсайа 16 824,00 тыһыынча солкуобайга диэри үрдээтэ. Ол эбэтэр, биир төбөҕө 25 тыһыынча солкуобай тиксэр буолла.
2019 сыллаахха СӨ Ил Дархана Айсен Николаев уурааҕынан, Саха сиригэр тыа хаһаайыстыбатын стратегическэй хайысхаларын сайыннарыыга туһуламмыт “Саха сүөһүтэ” («Якутский скот”) диэн генофонда хааһына тэрилтэтэ төрүттэммитэ. Бу тэрилтэ сүрүн соруга — саха сүөһүтүн үксэтии, 660 ыанар ынах ахсаанын 1 000 диэри элбэтии. Билиҥҥи туругунан, саха сүөһүтүн ахсаана генофонда хаһаайыстыбатыгар 868 төбө, онтон ыанар ынаҕа 263 төбө. Тирэх хаһаайыстыбаҕа 663, ыанар ынаҕа – 263, атын хаһаайыстыбаларга уопсай төбө ахсаана – 563, ыанар ынаҕа – 252. Оттон бары хаһаайыстыбалары уопсай аахтахха, саха сүөһүтүн ахсаана 2 094 төбөҕө тэҥнэһэр, ыанар ынах – 778. Саха сүөһүтүн төбөтүн ахсаанын аччаппат сыалтан өрөспүүбүлүкэ бүдьүөтүттэн уопсайа 185 161, 01 тыһыынча солкуобай көрүллүбүтэ.
«УҺУН ЫНАХ» БЫРАГЫРААМА
— Ыччат дьон ынах, сылгы ииттэллэригэр анал бырагыраама элбэх. Холобур «Уһун ынах» бырагырааманы ылан көрүөҕүҥ.
— Бу бырагыраама 2016 сылтан 16 оройуоҥҥа, 121 нэһилиэккэ үлэлиир. Хас биирдии нэһилиэккэ биирдии мөлүйүөн солкуобай уу харчынан тириэрдиллэн турар. Ол курдук ынах-сүөһүнү иитиэн баҕалаах дьон уулаах тыһаҕаһы судургутук быһаардахха, иэс диэн ааттаан ылар. Бырайыак чэрчитинэн биир ынах сыаната ортотунан 77 тыһыынча солкуобайга тэҥнэспитэ. Үс сылынан уулаах тыһаҕас ылбыт киһи бу сүөһүтүн ууһатан, уулаах тыһаҕаһынан төннөрөн, салгыы ылар дьоҥҥо тиксэрэрэ ирдэнэр. Ити курдук салҕанан иһэр. Ыанар ынах ахсаанын аччаппат туһугар ынах ииттэн дохуот оҥостор былааннаах дьону өйүүргэ туһуламмыт дьаһал буолар.
ЭТИ ТУТУУ ӨРӨСПҮҮБҮЛҮКЭҔЭ ЭЛБИЭҔЭ
— Уһук Илин федеральнай уокурук эрэгийиэннэрин кытта тэҥнээтэххэ, сүөһүнү иитии биһиэхэ хайдаҕый? Атыыга билигин тастан кэлэр эт элбэх, бэйэ сүөһүтүн этин атыыга элбэтиигэ туох үлэ ыытылларый?
— Бу сыл муус устар ыйынааҕы туругунан Уһук Илин федеральнай уокурукка ынах-сүөһү ахсаана 1 мөлүйүөн 210 тыһыынча, ол иһигэр 493 тыһыынча ыанар ынах киирэр. Саха сирэ Забайкальскай кыраай уонна Бурятия кэнниттэн үһүс миэстэҕэ турар. Оттон бүтүн Арассыыйаны ылан көрдөххө, Саха сирэ Ленинград уонна Москва уобаластарын уонна Чувашия Өрөспүүбүлүкэтин кытта сэргэстэһэ 35-36 миэстэҕэ турар.
Оттон тастан атыыга киирэр эт туһунан этэр буоллахха, 2022 сылтан, ол эбэтэр эһиилгиттэн үүтү-эти оҥорон таһаарыы былаана үрдүөхтээх. Эти тутуу өрөспүүбүлүкэҕэ элбиэҕэ. Онно анал субсидия көрүллүөхтээх. Ол субсидия көрүлүннэҕинэ, бэйэбит олохтоох сүөһүбүт, сылгыбыт этэ тастан киирэр эт сыанатыттан үрдүк буолбатын курдук дьаһаныахтаахпыт.
Бүтэһик биэс сылы анааран көрдөххө, эт сыаната ортотунан 26% үрдээбит. Ынах, сылгы этэ ортотунан биир киилэтэ 500 солкуобайга тэҥнэһэр. Ол түмүгэр эти тутуу сыаната 20-30% үрдээн тахсар. Манан ситимнээн эһиилгиттэн эти соҕотуопкалыыр тэрилтэлэргэ сүөһү этин биир киилэтин тутуутугар — 70 солкуобай, оттон убаһа этигэр 60 солкуобайга тэҥнээх көмө харчы көрүллүөҕэ.
Маннык көмө судаарыстыба өйөбүлүнэн оҥорон таһаарыыны тупсарар уонна бэйэ бородууксуйата киэҥник тарҕанарыгар туһуланар.
ОРГАНИЧЕСКАЙ БОРОДУУКСУЙАНЫ ЭЛБЭТИЭХПИТ
— Ил Дархан Айсен Николаев ыйбыт итэҕэстэрин туоратарга туох үлэ саҕаланна? Кини тыа хаһаайыстыбата экэниэмикэни сайыннарар биир төһүү салаа буолуохтаах диэн ыйан турар.
— Бастатан туран, Ил Дархан Айсен Николаев тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга саҥа тосхоллору бэлиэтээбитэ. Олортон биирдэстэринэн органическэй бородууксуйаны сайыннарыы буолуон сөп. Ол эбэтэр ханнык да химическэй эбилигэ суох, (пестицидэ, антибиотига, улаатыннарар, элбэтэр гормональнай эбилигэ суох) бородууксуйалар. Маннык бородууксуйанан, биллэн турар, төрүт аспыт-үөлбүт буолар. Онон сылгыны үөрдээн иитии, табаны иитии, балыктааһын курдук үгэс буолбут салаалары сайыннарыыга уонна бэйэ мүөтүн оҥорууга, дьиикэй отону хомуйууга болҕомтотун уурбута. Бастатан туран, бу хайысхалартан саҕалаан оҥорон таһаарыыны күүһүрдэн, аан бастаан ыаллыы сытар эрэгийиэннэрбитигэр тарҕатыыга сүрүн сыал-сорук турар.
ҮҮТҮ ТУТУУ САҤА НЬЫМАТА
— Үүтү тутуу саҥа ньымата киирбитэ 4,5 ый буолла. Биир лиитирэ үүт иһин 60 солкуобай бэриллэрин уонна ыанар ынах төбөтүгэр 35 тыһыынча төлөнөрүн туһунан сиһилии кэпсиэҥ дуо?
— Үүтү тутууга саҥа ньыма киирбитинэн тэриллиилээх хаһаайыстыбаларга биир киилэ үүт сыаната 50 солкуобайга диэри үрдээтэ, ону таһынан, кэтэх хаһаайыстыбалаах дьоҥҥо биирдии ыанар ынах төбөтүгэр 35 тыһыынча солкуобай буолла. Онон сирдэтэн уопсай ыанар ынах төбөтүгэр бүддьүөттэн 1 миллиард 200 тыһыынча, үүккэ 2 миллиард 862 көрүлүннэ, уопсайа 4 миллиард 115 тыһыынча көрүлүннэ, дьиҥэр былырыыҥҥыга тэҥнээтэххэ, балачча элбэх үп. Кэтэх хаһаайыстыбалаах ыал ыанар ынахтарын төбөтүгэр 35 тыһыынчаны ылан баран үүт туттарыахтарын сөп, манна кинилэр субсидията суох үүт тутааччы тэрилтэ быспыт сыанатынан туттараллар. Холобур, Үөһээ Бүлүү Ороһутугар собуот үүтү 30 солкуобайга тута олорор. Маны таһынан, чааһынайдар потребительскай кэпэрэтииптэргэ чилиэн быһыытынан киирэ сылдьар, кэпэрэтиип хотонугар иитэр буоллахтарына, ону барытын дуогабардарынан уонна атын ирдэнэр докумуоннарынан бигэргэтэр буоллахтарына, кинилэр үүттэрин 60 солкуобай туттарыахтарын сөп. Ол оннугар кинилэр ыанар ынах төбөтүгэр субсидия ылбаттар. Судургутук быһаардахха, бааһынай уонна тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар үүттэрин 60 солкуобайга туттараллар, ол оннугар кинилэр ынах төбөтүгэр харчы ылбаттар.
Маны таһынан, СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Андрей Тарасенко өйөөһүнүнэн, дьиэ көтөрүн уонна сибиинньэ аһылыктарын улуустарга тиэрдиигэ өрөспүүбүлүкэ бүдьүөтүттэн 55 мөлүйүөн үп көрүлүннэ, итиэннэ улуус төһө ыраах сытарыттан көрөн тырааныспар ороскуотун сорох чааһа төлөнүөҕэ. Ол курдук, 13 хоту уонна арктическай улуустарга уонна Бүлүү бөлөх түөрт улууһугар тырааныспар ороскуотун 100% уйунуохтара, онтон ордубут 18 улууска, ол эбэтэр киин уонна илин эҥээр улуустарга тырааныспар ороскуотун 50% төлөнүөҕэ.
Ульяна Захарова.