Нэһилиэктэр сайдыыларын дьүөрэлээн үлэлээбиппит

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

Сунтаар улууһугар “Ленин” холкуос базатыгар 1967 с. аҕыс отделениелаах “Тойбохой” сопхуос тэриллибитэ.

edersaas.ru


1972 с. Бүлүүчээн, Кириэстээх уонна Куокуну отделениелара туспа сопхуос буоланнар, “Тойбохой” сопхуос биэс отделениенан хаалбыта. Барыта 6200 ынах сүөһүлээх, ол иһиттэн 2 750 ыанар ынахтаах, 3 600 сылгылаах этэ итиэннэ биэс нэһилиэгинэн биир тыһыынча киһини үлэнэн хааччыйара. Бу сопхуоска мин 1983 сыл балаҕан ыйыттан дириэктэринэн анаммытым. Ол иннинэ үс сыл парткомҥа сэкирэтээрдээбит буолан, хаһаайыстыбаны сайыннарыыга кэккэ толкуйдарбын олоххо киллэриигэ күн баҕалааҕым. Инньэ гынан, киин аппараат уонна отделениелар исписэлиистэрин, бары үлэһиттэрин түмэн, олорор-үлэлиир усулуобуйаны тупсарар, илии үлэтин тиэхиньикэнэн солбуйар, сүөһү аһылыгын туруктаах базатын тэрийэн, бородууксуйаны ылыыны үрдэтэр сыалы-соругу туруорунан үлэбитин саҕалаабыппыт.

Сири оҥоруу – уталытыллыбат сорук

Ити сыллар угуттаах буоланнар, ходуһа үксэ ууга былдьанан сытара, сүөһүлэр бадарааны, ууну кэһэ сылдьан мэччийэллэрэ. Онон, сир оҥоһуутун төрдүттэн тупсарар сыалтан Адам Алексеев начаалынньыктаах лугомелиоративнай салаа тэриллибитэ. Бу салаа икки “Т-180”, икки “Т-130” бульдозердары, икки “К-700”, түөрт “Т-40”, элбэх “ДТ”, “МТЗ” тыраахтардарынан сэбилэнэн, быраҕыллан сытар Хадьаҕа, Нээлим үрэхтэр сыһыыларын, алаастарын таҥастаан, 2,5 тыһыынча гектар иэннээх бааһынаны оҥорон, элбэх сыллаах оту, оруоһу ыһыыны саҕалаабыта. Тойбохой сыһыытыгар 100 гектар нүөлсүтүллэр ситимнээх бааһынаны оҥорон, сыл ахсын уонча туонна от сиэмэтин хомуйан таҥастаабыт сирдэригэр ыһан, оттонор ходуһаны лаппа кэҥэппитэ.

Бородууксуйаны аһылык быһаарар

Оттооһуҥҥа тиэхиньикэ туһаныытын кэҥэтэн, отделение ахсын иккилии толору мэхэньисээссийэлээх звенолар тэриллэн, сыллата 10 тыһ. т от, 4,5 тыһ. т сиилэс бэлэмнэнэрэ. Бастыҥ көрдөрүүлээх Николай Никитин, Михаил Бычыгыров звенолара 800-1000 т бастыҥ хаачыстыбалаах оту чөкөтөллөрө.
Ас-үөл толору хааччыллар буолан, сүөһүттэн-сылгыттан ылыллар бородууксуйа көрдөрүүтэ биллэрдик үрдээбитэ, судаарыстыбаҕа сылга ортотунан 3 350 т үүт, тыыннаах ыйааһынынан 930 т эт туттарыллар буолбута. Бастыҥ үлэлээх кэлэктииптэр кэккэлэрэ хаҥаабыта. Аллаҥа отделениетын “Көҕүөр” пиэрмэтэ (ыстаарсай ыанньыксыт Николай Саввинов) 1989 сыл түмүгүнэн биир ынахтан ортотунан 4 360 киилэ үүтү ыан, улууска чыпчаал көрдөрүүнү олохтообута. Тойбохой отделениетын сылгыһыттарын звенота (салайааччы Федот Егоров) кулун төрүөҕүн 88,5 % ылары ситиспитэ.

Суол – сайдыы төрдө

Нэһилиэктэр истэринээҕи суол быстар мөлтөҕө, сайын сайылыктарга уонна учаастактарга ат көлөнөн эрэ сылдьыллара. Отделениеларга дириэксийэ сэбиэтин, баартыйа маҥнайгы сүһүөх кэмитиэтин мунньахтара ыытылларыгар сопхуос “АН-2” сөмөлүөтү сакаастаан көтүтэрэ. Ити кыһалҕаны туоратар инниттэн, Мииринэйдээҕи суол тутуутун тэрилтэтин (начаалынньык Петр Галаев) кытары шефтэһэн, үс сыл устата нэһилиэктэр икки ардыларыгар 4,6 көс усталаах гравий суол оҥоһуллубута. Бу үлэҕэ сопхуос судаарыстыбаттан биир харчыны ылбатаҕа, мииринэйдэргэ көмөлөрүн иһин эт уонна сүөгэй биэрэрэ. Суолу оҥорууга тырахтарыыстар Яков Семенов, Николай Еремеев, Аркадий Семенов, Василий Потапов, сопхуос исписэлиистэрэ Иван Сидоров, Евгений Саввинов үтүө суобастаахтык үлэлээбиттэрэ.

Тутуу олоҕу хамсатар

Отделениелар бөһүөлэктэрин социальнай эбийиэктэрин өрөмүөннээһин уонна тутуу сопхуос эбээһинэһин курдуга. Онон сопхуос оҥорон таһаарар бородууксуйатын бэйэҕэ турар сыанатын суотугар хас отделение киинин ахсын детсад, оскуола, баанньык, буоста дьиэлэрин, спортзаллары уо.д.а. туппута. Бэдэрээтчиктэртэн аккаастанан, бырайыактаах бөдөҥ тутуулары сопхуос бэйэтин күүһүнэн тутар буолбута. Исписэлиистэргэ уонна пиэрмэ үлэһиттэригэр анаан сыллата уоннуу кыбартыыраны тутан үлэҕэ киллэрэрэ. Нэһилиэнньэ оттук маһы тиэнэригэр, пилорамаҕа тутуу маһын эрбэтэригэр чэпчэтиилээх өҥөнү оҥороро. Ити курдук, күннээҕи үлэни-хамнаһы нэһилиэктэр социальнай сайдыыларын кытары дьүөрэлээн тэрийэрэ.
1988 сыл түмүгүнэн бородууксуйаны батарыыттан 4176 тыһ. солк. барыһыран, үлэ көдьүүһүн үрдэтии 69 %-ҥа тэҥнэспитэ. Сыл устата биир үлэһит ортотунан 5563 солкуобайдаах бородууксуйаны оҥорон, үлэ оҥорумтуота лаппа үрдэтиллибитэ, үүт-эт оҥоһуутун бэйэҕэ турар сыаната чэпчэтиллибитэ. Сопхуос XI бэтилиэккэ көрдөрүүлэрин куоһаран, 340 тыһ. солк. эбии төлөбүрү ылан, Дьаархан, Уһун Күөл, Аллаҥа, Тойбохой бөһүөлэктэрин киин уулуссаларын оҥорбута, алта саастаах оҕолор үөрэнэллэригэр анаан оскуола дьиэлэрин кэҥэппитэ.

Солбугу үүннэрии тиһигэ

Оскуола оҕолорун сайыҥҥы сынньалаҥнарын көдьүүстээхтик тэрийиигэ хас отделение ахсын Үлэ-сынньалаҥ лааҕырдарын базалара оҥоһуллубута. Бу лааҕырдардарга оҕолор уопуттаах наставниктар салалталарынан сыллата 900-1000 т оту оттууллара. Үрдүкү кылаас кыргыттара сайылыктарга ыанньыксыттары солбуйаллара. Кыра саастарыттан тыа сирин үлэтин билсибит оҕолор оскуоланы бүтэрэн, отделениеларга сүрүн күүс буолаллара. Икки-үс сыл үтүө суобастаахтык үлэлээн баран, салгыы үөрэнэ бараллара. Сорохтор тыа хаһаайыстыбатын идэтин талан, сопхуос истипиэндьийэтинэн үөрэнэн, исписэлиис буолан кэлэллэрэ. Холобур, 1989 сыл күһүнүгэр сопхуоһу кытта дуогабардаһан, 14 ыччат үрдүк уонна анал орто үөрэх кыһаларыгар үөрэнэ киирбитэ, ити кэмҥэ истипиэндьийэ ылар 34 устудьуон баара.

Үлэ түмүгэр интэриэһи үөскэтии

Кэнники сылларга үлэ кэлэктииптэрэ хаһаайыстыбаннай ахсааҥҥа киирэннэр, “дохуот” уонна “ороскуот” диэни билбиттэрэ, бэйэлэрин сирдэригэр бэйэлэрэ хаһаайын буолалларын өйдөөбүттэрэ, салалтаны кытары аренданан бэдэрээт дуогабарын түһэрсэн үлэлиир буолбуттара. Үлэ түмүгэр интэриэс күүһүрбүтэ. (Ырыынакка киириигэ сопхуостары маннык ырычааҕынан салгыы үлэлэппит буоллар, судаарыстыба көмөтө тиэхиньикэ уматыгар эрэ наада буолуо этэ). Бары отделениелары түмэн, былааннаах сорудаҕы толорорго, үлэ көрдөрүүлэрин тупсарарга сүрүн исписэлиистэр, отдел салайааччылара А.С.Алексеев, кылаабынай буҕаалтар А.Е.Павлова, экэнэмиис М.А.Петров, агроном И.Н.Сидоров, зоотехниктар Н.Н.Федоров, С.С.Константинов, энэргиэтик А.Жирков, инженердэр Н.В.Сидоров, И.Н.Уаров, П.Д.Николаев, Н.П.Ляшеев, В.П.Илларионов, хаһаайыстыбаннай чаас салайааччыта С.С.Сылгытов уо.д.а. үтүө суобастаахтык үлэлээбиттэрин махтана ахтабын.

Егор Давыдов, “Тойбохой” сопхуос 1983-1990 сс. дириэктэрэ, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Сунтаар улууһун, Тойбохой, Сунтаар нэһилиэктэрин бочуоттаах олохтооҕо. «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ruсаайтка анаан.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0