Дьиэҕэ олорор эрэсиими тутуһар кэмҥэ үлэ араас көрүҥүн куйаар ситиминэн ыыппыт, быһата, саамай үлэлээбит дьонунан култуура үлэһиттэрэ буолаллар диэтэхпитинэ, бука, сыыспаппыт буолуо.
edersaas.ru
Нам улууһун Хатырык нэһилиэгэр олох күөстүү оргуйарын бу саас суруналыыстар дэсээннэригэр сылдьан илэ харахпынан көрбүт буолан, «Сайдам» сынньалаҥ киинин дириэктэрэ, нэһилиэк дьокутаата Елена Ефремова кэпсиирин бу баардыы ылынным.
Сатабыллаахтарга тирэнэн
— Елена Владимировна, сыстыганнаах дьаҥынан сибээстээн, дьиэҕэ олоруу эрэсиимин кэмигэр эһиги, култуура үлэһиттэрэ, үлэҕит хайысхатын уларытан, үгүс сонун сүүрээни олоххо киллэрдигит быһыылаах?
— Биир өттүнэн, куйаар ситимэ дьону олус чугаһатар, ситимниир, биир тыынныыр эбит. Ол курдук, биһиги үлэбит чэрчитинэн араас онлайн-күрэһи тэрийэн таһаарар кэммитигэр үгүс биир дойдулаахпытын саҥалыы хараҕынан көрдүбүт, олох атын өттүттэн арыйдыбыт. Ол социальнай ситим нөҥүө тарбаҕар талааннаах, интириэһинэй дьарыктаах дьоммутун «Сатабыл» рубрикаҕа бииргэ түмүүбүтүгэр көһүннэ. Өссө бу бастакы чааһа эрэ таҕыста. Кыттыан баҕалаах дьон элбээн иһэр, онон салгыы өссө түмэн, мунньан баран таһаарыахпыт.
Судаарыстыбаттан тирэҕирэн
— Ордук ханнык хайысхаҕа дьон талаана арыллар эбитий?
— Нэһилиэкпитигэр кэнники сылларга мас уонна тимир уустара элбээтилэр. Кэрэхсэбиллээҕэ баар, ордук ыччат тахсан эрэр. Анаалыстаан, ырытан көрдөххө, онуоха судаарыстыба өтүттэн тирэх буолар, үбүлүүр бырагыраама үксээбитэ төһүү буолбут эбит. Холобурга, «Атамай» түөлбэ олохтооҕун, Хатырык күтүөтүн Дмитрий Черкановы ылан көрүөх. Кини социальнай хантыраагынан үлэлээн, бэрт үгүс үлэни айан таһааран, биир дойдулаахтарыгар батаран үөртэ. Дмитрий 2019 сылтан күүскэ сайдан, атыыга таһаарар маллара дьон биһирибэлин ылан, билигин ыал аайы кини оҥоһуктара былдьаһыгынан барар буоллулар.
Кини мас уонна тимир ууһа буолара билиннэ. Эдэр киһи ордук дьиэҕэ олорор эрэсиим кэмигэр айымньылаахтык үлэлээтэ. Василий Попов – тимир ууһа. Тимири иһэрдэн, хаһаайыстыбаҕа олус туһалаах маллары оҥорор. Кини эмиэ холобур туттар киһибит. Нэһилиэккэ ииһинэн, туоһунан, муоһунан, кылынан, оҕуруонан, кыбытыгынан уо.д.а. көрүҥнэринэн дьарыктанар дьон үгүс.
Сатабыллаах кэрэ аҥардар
— Сатабыллаах кэрэ аҥардар да үгүстэрэ буолуо?
— Ииһи, кылынан өрүүнү, оҕуруонан, кумааҕынан оҥоһугу, кыбытык тигиитин баһылаабыт уран тарбахтаахтартан биирдэстэрэ — Аксинья Ноговицына. Айылҕа талааны биэрэр киһитигэр, дьэ, биэрэр да эбит!
«Арылы», «Уйгу» вокальнай ансаамбыл ырыаһыта, «Уйгууна» үҥкүү ансаамбыл үҥкүүһүтэ, «Арчыына» фольклорнай бөлөххө норуот ырыаһыта, киинэ эйгэтин туйгун үлэһитэ – бу барыта кини, биһиги Аксиньябыт. Кини урут дьиэтин иһигэр иистэнэр, дьарыктанар эбит буоллаҕына, оҥоһуктара үксээн, кэҥээн, талааннаах киһибит араас күрэстэргэ кыттар буолан эрэр.
Мэдиссиинэ эйгэтигэр үлэлии-хамныы сылдьар доруобуйа харыстабылын туйгуна, уопсастыбаннай үлэ актыбыыһа Галина Босикова айылҕаттан бэриллибит талаанын ис дууһатыттан арыйан, иис, оҕуруонан тигии араас оҥоһуктара киэҥник тарҕанан, үгүс дьону сөхтөрөр.
Кини хас биирдии үлэтэ сахалыы тыынын тута сылдьарынан бэйэтигэр тардар ураты ис хоһоонноох.
Түөлбэлэри дьокутааттар салайаллар
— Эйиигин кытта кэпсэтиибин саҕалыырбар, эн түөлбэлэри дьокутааттар салайабыт диэбитиҥ дии. Ити наһаа көдьүүстээх үлэ эбит ээ. Туох кистэлэ кэлиэй, үгүс нэһилиэккэ дьокутаат кумааҕыга эрэ баара баар суол.
— Нэһилиэкпитигэр уопсайа 14 дьокутаат баар. Быйылгынан үлэбитин түмүктүүбүт. Урукку сылларга 12 түөлбэлээх этибит. Уопсай сүбэнэн кыра түөлбэлэри холботолоон, 7 буолта. Түөлбэлэр салайааччылара үгүспүт — дьокутаат. Онон үлэбит-хамнаспыт барыта –дьоммут-сэргэбит хараҕын далыгар. Аҥардас хаһаайыстыбыннай дьыаланан эрэ муҥурдамаппыт: спортивнай-култуурнай, сырдатар үлэҕэ бүтүн нэһилиэгинэн күөн көрсөр буолан, үлэ олус тахсыылаах. Ол курдук, олохтоох дьаһалта түөлбэлэр икки ардыларыгар куонкурус биллэрбитэ. Манна бары хайысха киирэр. Баалынан таһааран сыл бүтэһигэр уопсай түмүк тахсар. Онно 1-кы, 2-с, 3-с сүрүн миэстэлэри олохтоон, улахан харчынан сууммалаан, анал бириэмийэ туттарыллар.
Уопсай куонкуруска түөлбэ ис-тас ырааһа, көҕөрдүүтэ, тупсарыыта киирэр. Араас хабааннаах нэһилиэк иһинэн спортивнай уонна култуурнай күрэстэргэ кыттыы, үгүс ааахсыйаны, бырайыагы тэрийии, онно кыттыһыы уо.д.а. көрүҥнэр киирэллэр.
Быйылгы сылга дьокутааттар саҥа састааптара талыллыаҕа. Онно хандьыдааттар номнуо бааллар. Мин салгыы дьокутааттыыр санаалаахпын. Дьону көҕүлүүр эйгэ буолан, интэриэһинэй уопсастыбаннай үлэ. Инникитин да өссө былаан үгүс. Дьокутааттар түөлбэлэринэн сыһыарыллан үлэлии олорор буоламмыт, хас биирдиибит талааннаах, күннээҕи олоххо туһалаах дьарыктаах дьоммутугар болҕомто ууран, инникитин кинилэр ааттарын, үлэлэрин күүскэ сырдатар санаалаахпыт.
Аныгы үйэ ирдэбилигэр сөп түбэһиннэрэн, ырыынак кэмигэр дьоммут үлэлэрин батаран, кинилэр дьиэтээҕи бүддьүөттэрин хаҥатыыга төһүү өйөбүлү оҥоруо этибит. Хайа, уонна биир дойдулаахтарбыт тутан-хабан оҥорбут хаачыстыбалаах оҥоһуктара ыал аайы баара санааҕа да астык, үйэлээх да буолуо этэ.
Оччотугар саҥаттан саҥа аат, ыччат тахсан иһиэ этэ буоллаҕа. Онон дьокутааттар бүгүҥҥү күннээҕи сорукпут ити.
… Елена Ефремова кэпсэтиибит түмүгэр: «Дьиэҕэ олорор эрэсиим кэмигэр үгүс киһи иһигэр иитиэхтии сылдьар талаана арыллан таҕыста. «Сатабыллаах саһыл саҕалаах» дииллэринии, биир дойдулаахтарбыт арааһы бары айан атыыга таһаарар буолла», — диэн бэлиэтээтэ.
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru