2024 сылга диэри дойду стратегическай сайдыытын, национальнай сыалларын туһунан Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Владимир Путин 2018 сыллаах ыам ыйынааҕы ыйааҕын чэрчитинэн, 12 хайысхалаах национальнай бырайыактар бары эрэгийиэннэргэ үлэлээн, федеральнай бүддьүөттэн үгүс үп-харчы көрүллэн, хамсааһыны таһаардылар.
2024 сылга наукаҕа ситиһиилэринэн 5 бастыҥ дойду ахсааныгар киирэр сорук турар.
Арассыыйаҕа «Наука” национальнай бырайыак 2018 сылтан саҕаламмыта. 2025 сылга диэри торумнанар. Үбүлээһин уопсай суумата – 635 миллиард солкуобай кэриҥэ.
Биллэрин курдук, сэбиэскэй кэмҥэ наукаҕа улахан болҕомто ууруллар этэ, ол да иһин балысхан ситиһиилэммиттэрэ. Дьэ, урут аан дойду үрдүнэн инники күөҥҥэ сылдьыбыт Арассыыйа науката 21-с үйэҕэ хайдах-туох туруктааҕый?
Патеннар ахсааннарынан – 8-с миэстэлээх (сылга 50 тыһыынча);
Чинчийиилэргэ, саҥаны арыйыы үлэтигэр үбүлээһин – 8-с миэстэлээх (1 триллион солкуобай кэриҥэ);
Чинчийии ахсаанынан – 4-с миэстэлээх (365 тыһыынча чинчийээччи баар).
2024 сылга бу көрдөрүүлэринэн 5 бастыҥ дойду ахсааныгар киирэр сорук турар: научнай ыстатыйа, патент ахсаана 2 төгүл элбиэхтээх, чинчийиини үбүлээһин 50% эбиллиэхтээх. “Наука” национальнай бырайыак кураторынан РФ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Татьяна Голикова, салайааччынан РФ наукаҕа, үрдүк үөрэхтээһиҥҥэ миниистирэ В.Фальков буолаллар.
Сүрүннээн инновационнай хайысхаҕа, научнай тэрилтэлэри анал тэриллэринэн хааччыйыыга, цифровой технологияларга, доруобуйа харыстабылыгар, экологияҕа буортута суох энергетикаҕа көһүүгэ, аан дойду таһымнаах научнай-үөрэтэр кииннэри, лабораториялары тутууга, геномнай чинчийиилэргэ, каадырдары бэлэмнээһиҥҥэ болҕомтону ууруохтара.
Икки научнай-чинчийэр аныгы уу аала тутуллан, муораҕа 210 экспедиция оҥоһуллуоҕа. Тыа хаһаайыстыбатыгар 5 агробиопаарка тутуллуо, манна 100-тэн аҕыйаҕа суох селекционнай ситиһии күүтүллэр. Арассыыйа тырааныспар-логистика систиэмэтигэр, космос куйаарыгар, салгыҥҥа, аан дойдутааҕы океаҥҥа, Арктикаҕа, Антарктикаҕа баһылыыр-көһүлүүр балаһыанньатын күүһүрдэргэ үлэ ыытыллыаҕа.
Научнай-үөрэтэр кииннэри тутуу
Саха сиригэр 2019 сылтан «Наука» национальнай бырайыакка куонкуруһугар киирсэр икки бырайыагы оҥорбуттара. Бу — “Север” Арктикатааҕы научнай-үөрэтэр киин (НОЦ) уонна Тымныыны тулуйар матырыйааллары чинчийэр аан дойдутааҕы киин.
“Север” киин ирбэт тоҥу, килиимэт уларыйыытын чинчийиигэ, Арктика айылҕатын харыстааһыҥҥа, тутууга, тымныыны тулуйар матырыйааллары оҥорууга, мэдиссиинэҕэ уонна биотехнологияҕа үлэлиэҕэ.
Иккис бырайыагы “Арассыыйатааҕы Наука академиятын Сибиирдээҕи салаатын Саха сиринээҕи научнай киинэ” федеральнай чинчийэр киин үлэлэтэр. Бу бырайыагы Арассыыйатааҕы Наука академията өйөөн, Кэлим сайдыы былааныгар киллэрбитэ.
Михаил Присяжнай, СӨ үөрэҕин уонна наукатын миниистирин бастакы солбуйааччы:
— “2020-2024 сылларга СӨ научнай-технологическай сайдыыта” судаарыстыбаннай бырагыраама бырайыага оҥоһуллубута. Бу бырагыраама 3 хос бырагыраамалаах, 8 сүрүн уонна 20 орто тэрээһиннээх. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ 2032 сылга диэри социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын стратегиятын сыалын-соругун кытары сөп түбэһэр. Бырагыраама өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бырагыраамаларыгар киирсэн, 771,8 мөлүйүөн солкуобай үп көрүллүбүтэ (ол иһигэр СӨ бүддьүөтүттэн – 753,9 мөлүйүөн солкуобай).
Ол эрээри, өрөспүүбүлүкэ бу бырайыактара 2020 сыллааҕы федеральнай куонкуруска кыайбатахтара. “Север” научнай-үөрэтэр киин үлэтин чэрчитинэн, өрөспүүбүлүкэ Арассыыйатааҕы Наука академиятын, Сибиирдээҕи уонна Уһук Илиннээҕи салааларын уонна дойду бастыҥ үрдүк үөрэх кыһаларын кытары сөбүлэһиилэри түһэрсибитэ. Онон үлэ салҕанар.
Холобур, Ил Дархан ыйаахтарын толорон, Бүлүү бөлөх улуустарыгар олорор нэһилиэнньэ доруобуйатын, айылҕа, тулалыыр эйгэ туругун чинчийэргэ СӨ бырабыыталыстыбата, Үүнэр көлүөнэлэр тус сыаллаах пуондалара уонна “АЛРОСА” сөбүлэһии түһэрсибиттэрэ.
“Наука” национальнай бырайыагы олоххо киллэриигэ, аан дойду таһымнаах научнай-үөрэтэр кииннэри тэрийиигэ (“Север” киин, Сэлии аан дойдутааҕы киинэ, Тымныы полюһугар матырыйааллары, тиэхиникэни чинчийэр киин, Сиэмэ генофондатын тоҥорон харайар сир) салгыы үлэ ыытыллар.
2021 сылга сүрүн соруктарынан бу кииннэри тэрийии, үлэлэтии, федеральнай граны ыларга куонкуруска кыттыы, Бүлүү бөлөх улуустарын экологическай балаһыанньаларын чинчийии, эдэр учуонайдары граннарынан өйүүр үлэ, научнай оскуолалары сайыннарыы, о.д.а. буолаллар.
Эдэр учуонайдар бэрэсидьиэн гранын ыллылар
Соторутааҕыта ХИФУ эдэр учуонайдарыгар РФ бэрэсидьиэнин граннарын куонкуруһугар кыайыылаах буолбуттарын туоһулуур сибидиэтэлистибэлэри туттардылар.
Эдэр учуонайдарга судаарыстыба өттүттэн өйөбүл наада. Кинилэр ураты көрүүлээхтэр, сайдам санаалаахтар, сытыы өйдөөхтөр, хапсаҕай хамсаныылаахтар. Онон саҥа арыйыылары оҥорор кыахтаахтар, кинилэр айымньылаахтык үлэлииллэригэр үчүгэй усулуобуйа тэриллиэхтээх.
Дойду үрдүнэн ыытыллыбыт 2021 сыллаах куонкурус кыайыылаахтарынан эдэр учуонайдар — “Тыа хаһаайыстыбатын наукалара” хайысханан ХИФУ естественнэй наукаларын институтун педагогическай салаатын доцена Василий Нохсоров, “Математика уонна механика” хайысханан математика уонна информатика институтун ааҕар-суоттуур технологиялар научнай-чинчийэр кафедраларын доцена Петр Сивцев, “Сир туһунан наука, экология уонна айылҕаны сөптөөхтүк туһаныы” хайысханан Арассыыйатааҕы Наука академиятын Сибиирдээҕи салаатын П.И. Мельников аатынан Ирбэт тоҥу үөрэтэр институт сир аннынааҕы ууну уонна криолитозона геохимиятын лабораториятын научнай үлэһитэ Людмила Лебедева буоллулар.
“Үөрэ-көтө үлэлиир кыах үөскээтэ”
Петр Сивцев Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй-интэринээти бүтэрэн баран, Москватааҕы физическэй-техническэй институкка (МФТИ) үөрэммитэ. Науканан оҕо эрдэҕиттэн дьарыктанар. Арассыыйатааҕы олимпиадаларга куруук миэстэлэһэр этэ. 8-с кылаастан ханнык институкка үөрэниэҕин, туох идэни баһылыаҕын билэр этэ. Дойду бастыҥ техническэй кыһатыгар бииргэ үөрэммит оҕолоро атын дойдуларга, куораттарга үлэ булан, тарҕаспыттара.
Оттон Петр эрдэттэн да дойдутугар эргиллэн кэлэн үлэлиир былааннааҕа. Хата, үчүгэй усулуобуйалаах кафедраҕа, лабораторияҕа түбэһэн, айымньылаахтык үлэлиир кыахтаммыта. 2013 сыллаахха аспирантураҕа киириэҕиттэн, науканан утумнаахтык дьарыктанар. Эдэр учуонай кэргэннээх, 2 оҕолоох.
— Хамаандабыт күүстээх, научнай салайааччыларбыт биһигини өйүүллэр. Онон күүскэ үлэлиибит, научнай ыстатыйалары суруйабыт, граннары да ылабыт, аан дойдутааҕы кэмпириэнсийэлэргэ кыттабыт, атын дойдулар учуонайдарын кытары ыкса алтыһабыт. Дойдубун, үлэбин сөбүлүүбүн, атын туохха да атастаспаппын. Сүрдээх кэскиллээх дьыалаҕа үлэлиирбиттэн астынабын. Билигин олох олус тэтимнээхтик сайдан иһэр, онно бары хайысхаларга көмпүүтэринэн ааҕыы-суоттааһын ирдэнэр. Холобур, күн-дьыл туругун көмпүүтэринэн ааҕан-суоттаан билгэлээтэххэ, ордук чопчу буолар. Дьон сынньалаҥын тэрийэргэ, табаары тарҕатыыга, о.д.а. маннык эрдэттэн ааҕыллыбыт-суоттаммыт бырайыактар ситиһиилээх буолуохтара, — диэн кини кэпсиир.
Петр чинчийэр тиэмэтэ – тутууга туһаныллар, полипропиленовай эбиликтээх тимир-бетон блоктара тымныыны тулуйалларын, ирбэт тоҥҥо хайдах туралларын, туох ноҕуруускаҕа кэбирииллэрин, төһө маассаны уйалларын алгоритмын көмпүүтэринэн ааҕыы-суоттааһын. Бүтүн дьиэни, сир ирдэҕинэ, акылаата хамсыырын, о.д.а. ааҕыахтарын-суоттуохтарын сөп. Бу – ороскуоту аҕыйатар, үлэни түргэтэтэр, мөлтөх өрүттэрин тута булар кыахтаах, аныгылыы ньыма.
— Грант болдьоҕо 2 сыллаах. Бу кэм түмүгүнэн, алгоритм дьыалаҕа хайдаҕын бэрэбиэркэлээн, үчүгэйдик үлэлиирин көрдөрүөхтээхпин, көмпүүтэр бырагырааматын оҥоруохтаахпын, хас эрэ научнай ыстатыйаны таһаарыахтаахпын. Граны ылан баран, бэйэбэр эбэһээтэлистибэм өссө үрдээтэ. Судаарыстыба эдэр учуонайдары өйүүрэ үчүгэй, киһи мантан кынаттанан, сүргэтэ көтөҕүллэн, үөрэ-көтө үлэлииригэр кыах үөскүүр. Наука дьоҥҥо туһалыыр буолуохтаах, ону олоххо киллэрэргэ, үүнэргэ-сайдарга усулуобуйаны оҥорор, — диэн Петр Васильевич этэр.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска:
Салайааччы санаата
“Наука дьиҥ олоххо, дьоҥҥо туһалыахтаах”
Айсен Николаев, СӨ Ил Дархана:
— Кэлим научнай чинчийиилэр бырагыраамаларыгар уларыйыылар киириэхтэрин наада. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ 2030 сылга диэри социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын стратегиятын уонна национальнай бырайыактары олоххо киллэриигэ наука кыаҕын экэниэмикэҕэ быһаччы туһаныахха наада. Чинчийиилэр дьиҥ олоххо, холобур, дьиэни тутууга, бырамыысыланнаска чахчы туһалыыр хайысхалаах буолуохтаахтар. Манна федеральнай институттары, эспиэрдэри көмөлөһүннэрэр оруннаах.