2024 сылга диэри дойду стратегическай сайдыытын, национальнай сыалларын туһунан Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Владимир Путин 2018 сыллаах ыам ыйынааҕы ыйааҕын чэрчитинэн, 12 хайысхалаах национальнай бырайыактар бары эрэгийиэннэргэ үлэлээн, федеральнай бүддьүөттэн үгүс үп-харчы көрүллэн, хамсааһыны таһаардылар.
Ол курдук, демография, доруобуйа харыстабыла, үөрэҕирии, култуура, экология, олорор дьиэни тутуу, куорат эйгэтин тупсарыы, хаачыстыбалаах суоллары тутуу, аччыгый, орто биисинэһи сайыннарыы, дьарыктаах буолуу, цифровой экэниэмикэ, аан дойдутааҕы экспорт хайысхаларынан өрөспүүбүлүкэҕэ миллиардынан үп-харчы көрүллэр. Холобур, 2019 сылга барыта 18,6 миллиард солкуобай туһаныллыбыта. 2021 сылга 42,6 миллиард солкуобай (ол иһигэр: федеральнай бүддьүөттэн 32 миллиард солкуобай) көрүллүбүт.
Бу хайысхалары барыларын хабан, 2019-2024 сылларга 317,9 миллиард солкуобай, ол иһигэр: федеральнай бүддьүөттэн 243,1 миллиард, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн – 65,3 миллиард, судаарыстыбаннай пуондалартан – 2,4 миллиард, бүддьүөтү таһынан – 7,1 миллиард солкуобай көрүллүөхтээх. Дьэ, бачча үтүмэн үбү сөпкө туһаннахха, сайдыыны аҕалбат буолуо дуо?
Барыта 49 социальнай эбийиэк: кардиодиспансер, Наука аччыгый академиятын үөрэнэр куорпуһа, психоневрологическай интэринээт, о.д.а. тутуллуохтаахтар.
Национальнай бырайыактар олоххо киириилэрэ – бу саҥа тутуллубут олорор дьиэлэр, оскуолалар, уһуйааннар, балыыһалар, спортивнай саалалар, култуура дьиэлэрэ, суоллар, муосталар… Араас бырагыраамалар үлэлииллэр. Бу барыта дьон олоҕун таһыма тупсарыгар, дьарыктаах буоларыгар, оҕону иитии усулуобуйата тупсарыгар, доруобуйа харыстабылын эйгэтэ саҥардылларыгар, о.д.а. туһуланар. Кэнники кэмҥэ, аҕыйах сыл иһигэр балысхан үлэ, элбэх тутуу барбытын, ама, харахтаах киһи көрөр, кулгаахтаах киһи истэр ини?!.
«Демография» бырайыакка 6,8 миллиард көрүллэр
2021 сылга өрөспүүбүлүкэҕэ “Демография” национальнай бырайыак чэрчитинэн көрүллүбүт үп 6,8 миллиард солкуобайга тэҥнэһэр (федеральнай бүддьүөттэн – 5,6 миллиард солкуобай). Бу, 2020 сылы кытары тэҥнээтэххэ, 1,4 миллиард солкуобайынан элбэх.
“Демография” национальнай бырайыак биэс эрэгийиэннээҕи бырайыактартан турар. “Оҕо төрөөтөҕүнэ, дьиэ кэргэттэри үбүнэн-харчынан өйөөһүн” эрэгийиэннээҕи бырайыакка 5 миллиард солкуобай көрүллэн, 16 тыһыынчаттан тахса ыал төлөбүрдэри ылбыттара.
Улахан болҕомто 3-гэр диэри саастаах оҕолор уһуйаанынан хабыллалларын тэрийиигэ ууруллар. Онон 1,1 миллиард солкуобайы 8 оҕо саадын (Алдаҥҥа, Аммаҕа, Намҥа, Тааттаҕа, Уус Алдаҥҥа, Өлүөхүмэҕэ, Дьокуускайга) тутарга ыытыахтара.
“Аҕам саастаах көлүөнэ” бырайыагынан Бүлүү улууһун Сосновка сэлиэнньэтигэр 150 миэстэлээх психоневрологическай интэринээт-дьиэ тутулла турар. Өлүөхүмэҕэ 200 миэстэлээх кырдьаҕастар, инбэлииттэр дьиэлэрин сытар куорпуһа тутуллар. Ону тэҥэ, пневмококковай инфекцияны утары быһыыны аҕам саастаах дьоҥҥо биэрэллэригэр 465 мөлүйүөн солкуобай көрүллүбүт.
2021 сылга доруобуйаны бөҕөргөтүү уопсастыбаннай муниципальнай бырагыраамалара 11 улууска (Абыйга, Аллайыахаҕа, Үөһээ Халымаҕа, Ленскэйгэ, Мииринэйгэ, Намҥа, Аллараа Халымаҕа, Нерюнгригэ, Мэҥэ Хаҥаласка, Хаҥаласка, Эбээн Бытантайга) үлэлиэхтэрэ.
Былырыын “Дьахталлар дьарыктаах буолалларыгар көмөлөһүү – 3-гэр диэри саастаах оҕолору оскуола иннинээҕи үөрэтиигэ усулуобуйаны тэрийии” эрэгийиэннээҕи бырайыак чэрчитинэн, Сунтаар сэлиэнньэтигэр 240 миэстэлээх, Ньурба куоратыгар 280 миэстэлээх оҕо саадтара тутуллан киирбиттэрэ. Дьокуускай куоракка дьааһыла-саадка анаан дьиэ атыылаһыллыбыта.
“Спорт – олох нуормата” эрэгийиэннээҕи бырайыагынан Горнай улууһун Бэрдьигэстээх сэлиэнньэтигэр элбэх дьайыылаах спортивнай саала, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Аллараа Бэстээх бөһүөлэгэр бассейннаах, улахан саалалаах спортивнай комплекс тутулуннулар.
Кыһыл оҕолору көрөр-истэр уһуйаан
Үөһээ Бүлүү улууһун Хоро нэһилиэгэр 75 миэстэлээх “Кэскил” оҕо сайдар киинин саҥа дьиэтэ 2019 сыллаахха дьэндэйбитэ. Бу “Демография” бырайыагынан өрөспүүбүлүкэҕэ аан бастаан тутуллубут дьааһыла-саад этэ.
Бу уһуйаан оҕолору 2 ыйдарыттан сырытыннарарга аналлаах. Онон өрөспүүбүлүкэҕэ кыһыл оҕолору көрөр-истэр эмиэ бастакы уһуйаан буолар.
Саҥа таас дьиэ дьэндэйиэр диэри 1957 сыллаахха тутуллубут, 25 миэстэҕэ суоттаммыт эргэ дьиэҕэ үлэлии олорбуттара. Онон өр кэмҥэ кэтэспит, туруорсубут, тыа сиригэр дыбарыас кэриэтэ саҥа дьиэлэрэ тутуллубута төһөлөөх үөрүүнү аҕалбытай?
“Кэскил” оҕо саада улууска эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэҕэ үчүгэй үлэлээх уһуйааннар ахсааннарыгар киирэр. 2019 сыллаахха “СӨ тыа сиригэр бастыҥ оҕо саада” ааты ылбыта. Хороҕо кэнники сылларга таас оскуола, спорстивнай саала, дьааһыла-саад тутулуннулар, култуура киинин тутарга былаанныыллар.
Дьааһылаҕа оҕону суулуур остуоллар, кыһыл оҕо сытарыгар аналлаах ороннор, анал миэбэл, кэбиниэттэр, кырачааннарга анаммыт суунар сирдэр, туалеттар бааллар.
Оҕо дэгиттэр сайдар киинэ
Ньурба куоратыгар быйыл кулун тутарга аһыллыбыт Оҕону дэгиттэр сайыннарар киин-“Кэскил” уһуйаан 280 миэстэлээх, 3 этээстээх, 3760 кв.м. иэннээх, аныгылыы көстүүлээх саҥа дьиэтэ оҕо сайдарыгар, сынньанарыгар бары усулуобуйаны тэрийэр кыахтаах. Тутууга барыта 350 мөлүйүөн солкуобай көрүллүбүт.
Киэҥ-куоҥ, сырдык, дьэрэкээн ойуулаах оонньуур, утуйар хостордоох, музыкальнай, спортивнай саалалардаах, бассейннаах, эбии үөрэтэргэ аналлаах устуудьуйалар уонна психолог, логопед, миэдик кэбиниэттэрэ бааллар. Астыыр уонна таҥас сууйар сыахтар аныгылыы тэрилинэн толору хааччыллыбыттар. Таһырдьа оҕо оонньуур былаһааккалардаах.
Бу уһуйааҥҥа “Кэскил” уонна “Солнышко” оҕо саадтарын 8 бөлөхтөрүн оҕолоро сылдьаллар. Оҕону балтараа сааһыттан ылаллар. Маннык кэрэ көстүүлээх, аныгылыы хааччыллыылаах дьиэҕэ дэгиттэр сайдыылаах, ситиһиилээх уонна доруобай көлүөнэ иитиллэн тахсарыгар эрэл улахан.
Дьон санаата
“Сүүрбэччэ сыл туруорсубуппут”
Анна Иванова, “Кэскил” киин сүрүн иитээччитэ, Ньурба:
— Биһиги уһуйааммыт улууска саамай кырдьаҕас оҕо тэрилтэтэ буолар, быйыл тэриллибитэ 95 сылын туолла. Уонунан тыһыынча иитиллээччилэрбит үтүө дьон буолан, өрөспүүбүлүкэ араас улуустарыгар үлэлии-хамсыы сылдьаллар, үгүстэр салайар үлэҕэ үлэлииллэр, социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыга улахан кылааттарын киллэрэллэринэн киэн туттабыт.
Урут икки дьиэнэн үлэлии олорбуппут: ол куорпустар 1967 уонна 1949 сыллаахха тутуллубут этилэр. Биллэн турар, эргэрэн, сыллата өрөмүөнү эрэйэллэрэ. Онон үлэлээбиппит тухары, саҥа дьиэ тутулларын сүүрбэччэ сылы быһа туруорсубуппут. Ол долгуйа кэтэспит, күүтүүлээх баҕа санаабыт, дьэ, туолан, үлэһиттэр үөрүүбүт муҥура суох.
Федеральнай бырагырааманан тутуллубут буолан, аныгылыы ирдэбиллэргэ толору эппиэттиир, анал тэрилинэн, миэбэлинэн, оонньууругар тиийэ хааччыллыбыт. Оҕону дэгиттэр сайыннарарга усулуобуйа баар буолла – сенсорнай хостор, робототехника, саахымат киинэ, уһуйар устуудьуйалар, үөрэтэр лабораториялар бары туспа хостоннулар.
Биһиги уһуйааммыт уратыта – полилингвальнай хайысхалаах, ол эбэтэр оҕолору үс тылынан үөрэтэбит. Прогимназия буола сылдьыбыппыт, ол аата оскуолаҕа толору бэлэмнээх оҕолору таһаарабыт. Билигин Оҕону сайыннарар киин буолабыт. Ааспыт сылга улахан ситиһиибит – норуоттар икки ардыларынааҕы күрэскэ “Бастыҥ уһуйаан-2020” аатын ыллыбыт. Онон биһиэхэ икки бүк үөрүүлээх буолла.
“Өссө айымньылаахтык үлэлиэхпит”
Федора Николаева, иитээччи, Ньурба:
— Олус өр туруорсубут баҕа санаабыт туолан, төрөппүттэр да, үлэһиттэр да олус үөрэбит. Маннык үчүгэй усулуобуйаҕа өссө таһаарыылаахтык, биир санаанан үлэлээн-хамсаан, оҕолорбутун сайыннарыахпыт, оскуолаҕа толору бэлэмниэхпит. Мантан кынаттанан, элбэх идиэйэ үөскээтэ, саҥалыы тыын ылан, үлэбит биллэ тэтимирдэ.
Түгэнинэн туһанан, улууспут баһылыгар, Ил Дархаҥҥа, тутааччыларга — “Ярус” тэрилтэҕэ махталбытын тиэрдэбит.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: sakha.gov.ru , «Кэскил» оҕо киинэ.