Буруйу оҥоруу түмүгэр эмсэҕэлээбит оҕолору кытта хайаан да анал идэлээх психолог үлэлэһэр. РФ Силиэстийэлиир кэмитиэтин Саха сиринээҕи управлениетыгар оннук киһинэн Наталия Иванова буолар. 15 сыл ыстаастаах психолог манна үлэлээбитэ сыл аҥаара буолбут. Кэпсэтэргэ олус ыарахан тиэмэҕэ санаабытын атастастыбыт.
Вера МАКАРОВА, «Саха сирэ» хаһыат, https://edersaas.ru/
— Наталия Ивановна, атын психологтар үлэлэриттэн эйиэнэ, биллэн турар, улахан уратылаах буолуохтаах. Буруй бу көрүҥэ киһи аҥаардас саныырыгар да ыарахан. Оттон эн сиэртибэ-оҕолору, кинилэр төрөппүттэрин кытары илэ алтыһаҕын. Хайдах быһыылаахтык үлэлиигиний?
— Сөпкө этэҕин – манна үлэтэ чыҥха атын. Мин үлэм үс хайысхаҕа арахсар, ол — оҕолорго сыһыаннаах дьыалалары силиэстийэлиир силиэдэбэтэллэргэ консультант быһыытынан сүбэ-ама биэрии, силиэстийэ дьайыыларыгар кыттыы уонна эксперт быһыытынан диагностика оҥоруу (холобура, бу оҕо көрдөрүү биэрэригэр сымыйалыан сөп дуу, эбэтэр кырдьыгы эрэ этэр диэн, күһэйии баарын-суоҕун уо.д.а).
Сокуон ирдэбилинэн, сокуоннай сааһын ситэ илик оҕолор дьыалаҕа түбэстэхтэринэ, кинилэри кытта психолог уонна педагог хайаан да сылдьаллар, ол дьыалаҕа кытталлар. Оҕо төрөппүтэ эбэтэр сокуонунан көрүллүбүт бэрэстэбиитэлэ, кинилэр суох түгэннэригэр, эпиэкэ-харалта үлэһитэ эмиэ хайаан да баар буолуохтаахтар.
— Дьыала бу тэрилиннэ… эн дьайыыларыҥ ханныктарый?
— Силиэдэбэтэл тута миигин ыҥыран ылар. Манна, маннык дьыала буолла, бачча саастаах оҕо түбэстэ диэн. Хас чааска ханна кэлэрбин этэр. Эбэтэр оҕону бу Силиэстийэлиир управление иһинэн анаан тэриллибит оҕо хоһугар аҕалаллар. Ол оҕо сааһыттан, майгытыттан-сигилититтэн тутулуктаах. Бу хоско оҕоҕо аналлаах оонньуурдар, кинигэлэр, уруһуйдуур тэриллэр бааллар. Манна 5 сааһыгар диэри, оскуолаҕа киирэ илик саастаах, сайдыытыгар кэһиилээх, симик, киһини кытта кэпсэтэрин ыарырҕатар оҕолору аҕалаллар. Уонна тута үлэлэһэн киирэн барабын.
Бэлиэтээн эттэххэ, өрөспүүбүлүкэтээҕи “Мобильнай кризиснэй сулууспа” психологтара эмиэ хара маҥнайгыттан ылсан-кыттан, үлэлээбитинэн бараллар. Маныаха оҕо төрөппүтэ эбэтэр сокуонунан көрүллүбүт бэрэстэбиитэлэ итиэннэ эпиэкэ-харалта үлэһитэ хайаан да баар буолуохтаахтар.
— Оҕону аҕаллылар… онтон?
— Оҕону кытта бастаан мин кэпсэтэбин, ыытыллаары турар силиэстийэ дьайыыларыгар психологическай өттүнэн бэлэмниибин. Дьэ, ол эрэ кэнниттэн силиэдэбэтэл кинилиин кэпсэтэн саҕалыыр. Өскөтүн силиэдэбэтэл ыйытыылара оҕоҕо өйдөммөт буоллахтарына, мин быһааран биэрэбин. Төһө кыалларынан оҕоҕо тиийимтиэ, судургу тылларынан.
Маны таһынан, силиэстийэ дьайыыларын кэмигэр оҕоҕо туох да ыгыы-түүрүү, куттааһын оҥоһуллубатын туһугар кыһаллабын. Бакаа оннук түгэн биирдэ да тахса илик.
Биллэн турар, оҕо даҕаны, төрөппүт даҕаны олус ыарахан туруктаах кэлэллэр. Нууччалыы эттэххэ, “шоковай” туруктаах. Ол иһин уоскуйа түспүттэрин кэнниттэн биирдэ үлэбин саҕалыыбын. Эбэтэр тохтотон баран, атын күҥҥэ көһөрөбүн.
Ити эрээри, буруй оҥоһулуннаҕына, оҕо өйүттэн сорох түгэннэр сүтэн хаалыахтарын, умнан кэбиһиэн эҥин сөп. Ол иһин олус уһаппакка-кэҥэппэккэ үлэбитин ыытабыт.
— Мин бу буруйу оҥоруу тиэмэтигэр суруйбутум өр буолан, итинник дьыалаларга ийэ өттүттэн кистии, буолбуту мэлдьэһэ сатааһын баарын билэбин уонна бэркиһиибин. Эн итини хайдах быһаарыаҥ этэй?
— Оннук чахчы баар. Дьахтар силиэстийэ хаамыытыгар мэһэйдэһэ сатааччы, холобура, оҕотугар сымыйаны этиттэрии. Оччоҕо бу оҕо бастакы көрдөрүүтэ кырдьык дуу эбэтэр бу билигин этэрэ сөп дуу диэн быһаарыахтаахпыт. Маннык түбэлтэлэргэ бу ыал олоҕо, иэдээнэ барыта эн хараххар ырылыччы көстөн кэлэр.
Маныаха биири бэлиэтиэм этэ: бу бөрөстүүпүнньүк – хаһан эрэ оҕо сылдьан бэйэтэ күүс өттүнэн атаҕастааһыны көрсүбүт киһи. Эргимтэ курдук – итинниккэ түбэспит оҕо, психолог ол уйулҕатын охсуутун устубатах, көмөлөспөтөх буоллаҕына, улаатан баран, бэйэтэ итинник буруйу оҥорор.
Буруйу оҥоруу аҕыйыырыгар, киһи уйулҕа өттүнэн сиппитэ-хоппута, чэгиэн-чэбдик буолара улахан суолталаах.
— Оччотугар бу оҕо олоҕун тухары охсуу ылар буоллаҕа. Бүтүн инники дьылҕатыгар.
— Суох, итинник этэр соччо сөбө суох. Оҕо уйулҕата ол охсууттан босхолонуон, оһорунуон, толору дьоллоох олоҕу олоруон сөп. Өскөтүн психолог кэмигэр көмөлөстөҕүнэ уонна киһиттэн бэйэтиттэн тутулуктаах. Кини төрөппүттэриттэн, бэйэтэ бэйэтигэр хайдах көмөлөһө сатыырыттан. Холобура, үчүгэйдик да олорор ыал оҕото итинниккэ түбэспитэ баар буолааччы. Онуоха төрөппүттэрэ хара маҥнайгыттан үөскээбит быһыыны-майгыны сөптөөхтүк (юридическай да, психологическай да өттүнэн) ылынан, тута оҕолоро бу иэдээни умнарыгар көмөлөһөн-ылсан киирэн бараллар. Учууталлар, педагогтар бары үлэлэһиэхтээхтэр. Онтуктара үчүгэй түмүктээх буолар.
— Оттон итинниккэ түбэспит төрөппүттэри (ордук дьахтары) эмиэ да өйдүөххэ сөп курдук дии? Киһи өстөөҕөр да баҕарбат сааттаах дьыалата буоллаҕа…
— Кистии сатааһын, кыбыстыы баар. Ити кэмҥэ оҕо инникитин, дьылҕатын туһунан санаабаттар, болҕомтоҕо ылбаттар. Оттон, дьиҥэр, дьонтон да, кимтэн да кыбыстыбакка, оҕолорун көмүскүөхтээхтэр, буруйдааҕы сокуонунан эппиэттэтэргэ дьулуһуохтаахтар.
Маныаха быраабы араҥаччылыыр уорганнарга биллэрэртэн куттанымаҥ диэн сүбэлиэм этэ. Үҥүстүм да, аан дойду барыта ону билиэ дии саныыр сыыһа – силиэстийэ эмсэҕэлээччилэр баҕаларынан барар (холобура, улууһу, нэһилиэги, оскуоланы ыйымаҥ, этимэҥ диэн). Сүрүн сорук – маннык буруй иккистээн хатыланыа суохтаах, оҕоҕо куттал суох буолуохтаах диэн. Сөптөөхтүк быһаарыммыт киһи олох маннык да ыарахан түгэниттэн кыайыылаах тахсар.
—Наталия Ивановна, аһаҕас хоруйдарыҥ иһин махтанабын.
Вера МАКАРОВА, «Саха сирэ» хаһыат, https://edersaas.ru/
Хаартыска: интернеттэн.