Олоҥхо ыһыаҕын аһыллыытын уонна түмүктэниитин сценарийын суруйарга улуус олоҥхоһуттарыттан саҕалаан бу сир историятын, фольклорун, культуратын, топонимикатын, материальнай культуратын барытын сыныйан үөрэтэбит. Биирдиилээн дьоҥҥо баар, харалла сытар рукопистары эмиэ булан, сураһан туһанабыт.
Соторутааҕыта Намҥа тахса сылдьан, кыраайы үөрэтээччилэри, музей үлэһиттэрин кытта көрсүһүүгэ Фрунзе сиригэр Чап диэн сир баарын истибитим. Үөһээ Бүлүү Кэнтигэр эрэ Чап уустара баарын билэр буолан, сүрдээҕин соһуйбутум. Намнар Кэнтик чаптара биһиги Чаппытыттан барбыттара диэн билэллэр эбит. Намнар мин көрдөһүүбүн ылынан, Чап сиригэр таһаара сылдьыбыттара, элбэҕи сэһэргээбиттэрэ. Үлэ, спорт бэтэрээнэ Матвеев Анатолий Матвеевич миигин кытта билсэригэр “Дьиҥнээх Чап мин буолабын”, — диэн илии тутуһан билсибитэ. Мантан салгыы Анатолий Матвеевич миэхэ сэһэргээбитин эһиги болҕомтоҕутугар таһаарабын:
— Мин Фрунзе нэһилиэгиттэн төрүттээхпин. Ол эрээри эһэм, аҕам дойдулара уруккута бу нэһилиэк сиригэр-уотугар киирэр “Лена” холкуос диэн ааттанар дойдуга олохсуйбут дьоннор. “Лена” холкуос дэриэбинэтэ турбут сирэ Чап диэн ааттанар. Бу сиргэ былыр-былыргыттан, нуучча кэлиэн инниттэн, саха уутуйан олохсуйбут сирэ. Чап сириттэн 3-4 көстөөх II Хомустаах сиригэр, аан бастакы остуруок тутуллуутугар түбэһэннэр, биһиги дьоммут нууччалары кытта элбэхтик атааннаспыт, кыргыспыт дьон буолаллар. Бары өрө турууларга барытыгар кыттыспыт, биһиги дойдубутун баһылаан-көһүлээн сылдьыбыт Камыык уонна Сэмэн диэн ааттар историяҕа барытыгар ахтыллаллар. Мин сылыктыырбынан, ол утарыласпыт сүрүн төрүөттэрэ бу кэлбит нууччалар, аһыылларыгар-сииллэригэр эт ас суоҕуттан, ыйытыыта суох үөр сылгыны үүрэн барбыттарыттан буолуон сөп уонна аманаат быһыытынан элбэх киһилэрин туппуттара да эбии буоллаҕа. Ордук чуолаан, кэлии эр дьоннор кыыһы, дьахтары элбэҕи атаҕастаабыт, илдьэ барбыт буолуохтарын сөп. Ол иһин да буоллаҕа, ордук утарыласпыт аҕа ууһа “Бетюнская волость” диэн ааттанар.
Нам бөтүҥнэрэ билигин биэс нэһилиэгинэн олороллор. Ол нэһилиэктэртэн үс нэһилиэгэ бу эҥээр баар. Көбөкөн, Фрунзе уонна Арбын. Өрүс уҥуор Түбэ уонна Бөтүҥ дэриэбинэлэрэ киирэллэр. Онон, эппитим курдук, ордук улахан утарсыыны көрсүбүт аҕа уустара бу биһиги дьоммут буолуохтарын сөп. Ону өссө биир түбэлтэ кэрэһилиир. Фрунзе сиригэр-уотугар билиҥҥи Чап сиригэр аллараа Бөрөлөөх арыыта диэн оттуур сир баар. 1642 сыллаахха нууччалары утары сахалар өрө туруулара буолар. Ол эрээри сахалар хотторон баран, Бөрөлөөх арыытыгар хорҕойбуттарын Поярков баһылыктаах воевода нууччалара кэлэннэр, 300 тахса саханы уоттууллар. Ити эмиэ биһиги Чаппыт сиригэр киирэр өрүс арыыта. Улахан баҕайы арыы билигин дэлби ууга баран, быыкаайык буолла. Ол уоттаабыт сирдэрэ, харыйалара, дьиэлэрэ бүтүннүү ууга баран тураллар.
Нуучча казактара куйаҕы, батаһы, үҥүүнү оҥорор тимир уустарын сойуоласпыт буолуохтарын сөп.
Үөһээ Бүлүүгэ баар Кэнтиккэ олохсуйбут Чап уустара мантан барбыттара буолуо диэн сабаҕалыыбын. Мантан көһөн баралларыгар, куоталларыгар үксүн, тоҕо эрэ, арҕаа диэки түһэллэр эбит. Ону сылыктаан көрдөххө, өрүһүнэн хоту бардахха, ити билиҥҥи Тыайаҕа, Кэбээйигэ тиийэ барыта Нам улууһун сирэ-уота, ол эбэтэр нуучча дьаһаахха ылбыт территорията. Уонна өрүс устун нуучча казактара устаннар, кинилэри түргэнник ситэн ылыахтарын сөп. Ол иһин хоту барбаттар. Илин, соҕуруу түспүт түбэлтэлэрэ эмиэ баар. Арҕаа түһээччилэр сүөһүлээх-астаах, оҕолоох-уруулаах дьон биирдэ Үөһээ Бүлүүгэ баар буолан хаалбаттар. Онон аара Атамайга (уруккута Нам сирэ) аараан, кыстаан эҥин барбыт буолуохтарын сөп. Оттон сорох бөтүҥнэр Бүлүүгэ тиийэ бараллар. Нууччалар суруйбуттарынан “Бетюнская волость” диэн. Уонна Аммаҕа бөтүҥэр эмиэ күрээн тиийбит буолуохтарын сөп. Онон үгүс түбэлтэлэр барыта биир төрүттээхпитин туоһулуур диэн сабаҕалыыбын.
Чап сирин дьонноро былыр-былыргыттан уустарынан биллэллэр. Биһиги эһэлэрбит, аҕаларбыт кэпсииллэринэн, биһиэхэ сүөһүнэн байбыт суох. Ол оннугар тимир иилээх уһаакка тиийэ эргинэр этилэр. Өрүс уҥуор, сыылкаҕа кэлбит нууччаларга Ньукуолускайга уонна Шмидкэ илдьэннэр, ол уһааттарын атыылыыр этилэр. Хайыык диэн былыргы мас аалы (баржаны) оҥороннор, Булуҥҥа тиийэ уһаарар этилэр диэн кэпсииллэрэ.
Чап, кэнники холбоһуктааһын саҕана, ааспыт үйэ 30-с сылларыгар дэриэбинэ буолбута. Онтон сүүрбэттэн тахса 20-30 саастаах уолаттар Аҕа дойду Улуу сэриитигэр барбыттара диэн ааттыыллар. Ол аата, син балай да улахан дэриэбинэ. Олортон аҕыйах киһи эргиллибитэ. Үгүстэрэ сураҕа суох сүтэн, сэриигэ өлөн, “хара сурук” бөҕө кэлбит буолуохтаах. Кэнники архыыбы хаһан көрбүппүтүнэн, оннооҕор мин аҕабар кытта “хара сурук” кэлэ сылдьыбыт. Наградной суругун булбуппут, төбөтүгэр “посмертно” диэн суруктаах этэ. Ол гынан баран, сэрииттэн тыыннаах эргиллэн кэлэн, билигин кини оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ бары ыал буолан олоробут.
Чап отоно Намҥа эрэ буолбакка Дьокуускайга кытта минньигэс амтаннаах отонунан биллэр. Сылгытын, сүөһүтүн этин этэ да барыллыбат. Сылгыларбыт күһүн оторго кытылга, арыыга киирэн мэччийэр уонна Чапка алаас отун кытта холбуу аһыыр буоланнар, идэһэбит сыа быыстаах ураты минньигэс эттээх буолар. Чап балыга, Чап куһа-хааһа диэннэр үгүс мантан төрүттээх дьон бултууллар, балыктыыллар.
Мин билэрбинэн, Саха сиригэр, биһиги сутан туруйа диэн ааттыыбыт, мас туруйата таптаан төрүүр-үөскүүр 3-4 сирэ баар дииллэр. Биһиги нэһилиэкпит сиригэр-уотугар иһирдьэ арыыга, Сутаннаах диэн арыы баар. Сорохтор кутан дииллэр. Сайын өрүһүнэн устан истэххэ, олус элбэх туруйа үөрэ элиэтии, көтө сылдьар буолар. Оннук дьикти дойду биһиги сирбитигэр эмиэ баарынан киэн туттабыт.
— Анатолий Матвеевич, биһиги Чап ытык сиригэр бара сырыттыбыт. Бүтэһик Чап ыалын дьиэтэ, ампаара турар эбит. Ампаарын мас хатыырыгар тиийэ бүтүн турарыттан мин сүрдээҕин сөхтүм уонна бу дьоннору эһиги ааттарын эрэ истэр буолбакка, кинилэргэ элбэхтик ыалдьыттаабыт, ыал хаһаайкатын минньигэс лэппиэскэтин, хойуу сүөгэйин амсайбыт дьоллоох эбиккит. Кинилэр тустарынан кэпсээ эрэ.
— Чапка, мин быстах-остох өйдүүрбүнэн, ааспыт үйэ 60-ус сылларыгар диэри ферма баара. Тоҕо диэтэргин, 1954-59 сыллардаахха Фрунзеҕа “биһиги Чаптан кэллибит” диэн мунньахха кэлэр дьону өйдүүбүн. Онтон бары Фрунзеҕа көһөн кэлбиттэрэ. Балбаара уонна Миитэрэй Рехлясовтар диэн ыал 1942 сыллаахха үс уолларын сэриигэ атаарбыттара, барыларыттан “сураҕа суох сүттэ” диэн суругу туппуттара. Ол эрээри төрөппүттэр барахсаттар ити ыар сураҕы итэҕэйбэккэ, оҕолорбут кэлиэхтэрэ диэн 1970 сыллаахха диэри Чапка олорбуттар. Ол олорбут дьиэлэрин көрдүгүт. Уонна ол дьиэҕэ кэнники 80-с сылларга диэри отчуттар олорор этилэр. Оннук сэнэх турбута. Оҕонньордоох эмээхсин кыаммат буолбуттарын кэннэ, аймахтара ыланнар харайталаабыттара. Өтөхтөрүн таһыгар чугас көмүллэ сыталлар. Кэриэстээннэр, кинилэр көмүс уҥуохтарыгар дьон тохтоон ааһар. Балбааралаах Миитэрэйгэ оҕо сылдьан велосипедынан тиийэр этибит. Ыалдьыттарын оҕонньордоох эмээхсин үөрэ-көтө көрсөллөрө, Балбаара сүөгэйдээх лэппиэскэтин тото сиирбит. Кини лэппиэскэтиттэн ордук минньигэс лэппиэскэни кэнники ханна да сиэбиппин өйдөөбөппүн.
— Көмүлүөктэрин холумтана турар эбит дии…
— Былыргы дьиэ үксэ ампаар дьиэ уонна кыра туруорбах салҕааһыннаах буолар. Салҕааһыныгар көмүлүөктээх этилэр. Ол холумтана билигин да турар. Дьиэтин үрдэ сууллубут, ол гынан баран, эркинэ олох чиргэл, лаппа үчүгэйдик тутуллубута көстөр.
— Чап сирэ билигин да өтөхсүйбэккэ, дьон кэлэр-барар, сылгы иитэр бүөмчү сирэ эбит.
— Оннук. Урут Чапка сылгы базата оҥостон, кыракый үүтээн курдук тутан, сопхуос сылгыһыттары, түүлээхситтэри таһаарар этэ. Ол үүтээн сэмнэҕэ билигин да турар. Онтон кэнники сылларга мин бииргэ төрөөбүт убайым Матвей Матвеевич Матвеев Чапка сылгы базата оҥостон, бурууһунан 6х6 дьиэ, гараж туттан, күрүө-хаһаа оҥорон олорор. Бэйэтэ бу Фрунзеҕа олорор. Билигин кини аччыгый уола Яша бу базаны көрөн-истэн сылдьар. Саха сиэринэн убайым үүтээнигэр тимир оһоҕу оттон, арыылаах алаадьынан айах тутан кэллим.
— Анатолий Матвеевич, чаптар тустарынан бэрт сэргэх сэһэҥҥэр махтанабын. Мантан салгыы Үөһээ Бүлүү чаптарын кытта хардарыта билсиһэргитигэр баҕарабын. Кэнтиккэ Чап Кылыйбыт диэн сир баар. Баҕар, кэнэҕэһин онно ыччаттаргыт күрэхтэстиннэр, кылыйсан кыыралдьыттыннар. Чап төрүт сириттэн сыдьааннаах Нам уустара уонна Кэнтик аатырбыт Чап уустарын ыччаттара бииргэ быар тааһы уулларан, тимири уһааран, уус куттаах дьон биир ситимнээххитин туоһулуур дьикти эриэккэс оҥоһугу оҥорон, Чап музейыгар даҕаны үйэлээх өйдөбүнньүк бэлиэ хааллараргыт буоллар, кэлин кэрэ кэпсээн буолан тарҕаныа этэ.
Майя ВЛАСЬЕВА
РЕХЛЯСОВТАР — ЧАП СИРИН ТИҺЭХ ЫАЛА
Нам улууһун Фрунзе нэһилиэгин аҕа саастаах дьоно-сэргэтэ дойдуларыгар аан бастаан кэлэр дьоҥҥо хайаан да Балбаара уонна Миитэрэй Рехлясовтар тустарынан хайаан да кэриэстээн ахталлар, кэпсииллэр. Балбаакка өтөҕө диэн Чап тиһэх ыалын туһунан номоҕу тэбэр сүрэхтээх киһи долгуйа истэр, умнубат. Ааҕааччыам, ону эн сүрэх сэһэнин курдук ылынан аах дуу…
***
Мин оскуолаҕа киириэм иннинэ Чап диэн дэриэбинэ баара. “Лена” холкуос киинэ диэн буолара. Дьон-сэргэ бөҕө олороро. Макаровтар, Ивановтар, Барамыгиннар, Бурнашовтар, Бочуровтар, Рехлясовтар о.д.а. олорбуттара.
Чап сирин ийэтэ-аҕата буолбут Балбааккалаах Миитэрэй Рехлясовтар бу сиргэ үйэлэрин моҥообуттара. Үс уоллара үһүөн сэриигэ сураҕа суох сүттүлэр диэн “хара суруктара” кэлбитин олох итэҕэйбэттэр этэ. “Баҕар, билиэн эҥин түбэһэн баран, нууччалыы билбэт дьон, ханна эмэ муна-тэнэ сылдьаллара буолуо” диэн уоскутунар этилэр. “Дьонноох сиргэ бөһүөлэккэ көһүөххүтүн”, — диэн дьон эттэҕинэ: “Оҕолорбут бу Бөрөлөөхтөн барбыттара, арай билигин төннөн кэллэхтэринэ, биһиги суох буолуохпут дуо?” — дииллэрэ.
Балбаакка түргэн-тарҕан туттуулаах, үрдүк уҥуохтаах, хатыҥыр, кэлэн-баран урбанньыктаммыт, сүрдээх үчүгэй майгылаах, ыалдьытымсах бөҕө эмээхсин этэ. Миитэрэй таас харахтаах, бөдөҥ-садаҥ быһыылаах, куруук тугу эмэ туттан букунайа сылдьар буолар этэ.
1969 сыллаахха армияттан кэлэн баран, оҕолообут дьоммор, бэйэбин көрдөрө, күүлэйдии бара сылдьыбытым. Онно даҕаны бэйэлэрин санааларын уларыппатах этилэр. Куйаас күн буолан, оҕолоро кэтэ сылдьыбыт таҥастарын салгылата сылдьан, Балбаакка үөһэ тыынан баран: “Ээ дьэ, кэлэр дьону кэтиибин эрэ, кэлбэт дьону кэтиибит эрэ, кинилэри кэтииргэ сүрэх-быар да баранна”, — диэхтээбитэ. Кырдьык да оннук быһыылааҕа: иккиэн аҕыйах кэминэн быысаһан, чүмэчи курдук умуллаахтаабыттара. Билигин Чапка бардахпына Балбааккалаах Миитэрэй көмүс уҥуохтара харалла сытар сиригэр кинилэри кэриэстээн хайаан да сылдьабын. Ыччаттарбар кэпсиибин.
Степан БОЧКАРЕВ, Көбөкөн
МЕМОРИАЛ ТУТУЛЛАРА БУОЛЛАР
Алын сүһүөх кылааска үөрэнэ сырыттахпытына, учууталларбыт Дарья Ивановна Ядрихинская, Ион Ионович Васильев саас Чапка илдьэ тахса сылдьыбыттара. Балбааккалаах дьиэлэрин таһыгар окко олороммут аһаабыппыт. Онно мин Балбаакка эмээхсин уолаттарын таҥастарын таһааран куурда сылдьарын олус сөҕө көрбүтүм. “Кинилэр ханна да көмүллүбэтэхтэр, ол аата, ханна эрэ тыыннаах сырыттахтара, кэллэхтэринэ, бу таҥастарын таҥныахтара”, — диэбитэ. Кырдьаҕас ийэ барахсан хас саас аайы, өлүөр диэри уолаттарын таҥастарын салгылатарын, куурдарын уонна харайарын, айан суолун аартыгын маныырын кэлин эрэ билбитим. Ити оҕо эрдэҕинээҕи көрбүт түгэним миэхэ өйбөр-сүрэхпэр дириҥник иҥэн хаалбыта.
Дойдубар үс төгүл баһылыгынан талыллан үлэлиир кэммэр, оҕолорун көһүтэригэр эрэлин сүтэрбэтэх ытык ийэ кэриэһигэр мэҥэ бэлиэ туруортарбытым. Ити 90-ус сылларга этэ. Билигин Балбааккалаах Миитэрэй Рехлясовтар историяларын хат сөргүтэн, ыччат дьоҥҥо кэпсиир, сэһэргиир курдук дьоһун мемориал тутуллара буоллар диэн баҕа санаалаахпын.
Иван ЯДРИХИНСКАЙ, Фрунзе с.