Нам улууһун Бөтүҥ нэһилиэгэр, бөһүөлэк уһугар биир дьоһуннаахай тутуу дьэндэйбит.
Бу – «Дайыына» бааһынай хаһаайыстыба баһылыга Надежда Попова уонна кини уолун, эдэр бааһынай Александр Слепцов кыттыһан тутта сылдьар сүөһү иитэр комплекстара.
База суолтата улахан
Надежда Попова «Дайыына» бааһынай хаһаайыстыбатын 1999 с. тэриммитэ. Бастакы сылларга оҕуруот аһыгар уонна хортуоппуйга идэтийбитэ, салгыы ынах сүөһүнү иитиигэ ылсыбыта. Сыллата сүөһүтүн элбэтэн, улууска биир бастыҥ көрдөрүүлээх хаһаайыстыба буолбута, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорооччулар улуустааҕы күрэхтэһиилэригэр үс төгүл «Ынах сүөһүнү иитиигэ бастыҥ хаһаайыстыба» номинациянан бэлиэтэммитэ. 2011 с. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна» буолбута, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр урбааны сайыннарыыга кылаатын иһин «Лидер перемен» бэлиэнэн, Москваҕа ыытыллар «Көмүс күһүн» быыстапкаҕа «Тыа сирин территорияларын туруктаахтык сайыннарыыга үрдүк көрдөрүүлэрин иһин» анал бириэмийэнэн, 2019 с. РФ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин махтал суругунан наҕараадаламмыта. 2020 с. олунньу 18-19 күннэригэр Москваҕа ыытыллыбыт АККОР XXXI сийиэһигэр «Арассыыйа үтүөлээх фермерэ» аатынан бэлиэтэммитэ.
Үлэ таһаарыылаах буолара үлэлиир-хамсыыр усулуобуйаны хайдах тэрийэртэн улахан тутулуктааҕын учуоттаан, «Дайыына» баһылыга материальнай-тэхэньиичэскэй базаны тэриниигэ күүскэ үлэлиир. Ол курдук, 2014 с. 100 сүөһү турар кыстык хотонун, 2011 с. Күрүөлээх сайылыгар саҥа типовой титииги туттубута. Ынах ахсаана элбээн итиэннэ харчы үүккэ эрэ көрүллэр буолан, ходуһаҕа айылҕа тугу биэрэрин эрэ кэтээбэккэ, үүнүүнү бааһынаттан эмиэ ыларга соруктанан, сири таҥастаан эбиэс ыһан, сиилэстииргэ ылсыбыта. «Сүөһү аһылыгын бэлэмнээһин» бырагырааматынан 2018 сыллаахха сиилэстиир хамбаайыны атыыласпыта.
– Сайыммыт курааннаан уонна ойуур баһаардара тураннар, от үлэтин сүрдээҕин атахтаата, – диэн кэпсиир Надежда Ивановна. – Биһиги икки хаһаайыстыбанан 300 т оттоохпут уонна эмиэ оччо оту Забайкальеттан атыылаһарга сайаапкаластыбыт. Өрүс сыһыытыгар оттообут оппутун кыбыыга таһа сылдьабыт, арыыга баар оппут кыһын, тохсунньуга, эрэ таһаарыллар. Сайыны быһа ардаабакка гынан баран, бу ыйга кэлэ-кэлэ түһэн, кэлин оттообут оппут хаачыстыбата арыый мөлтөх буолла быһыылаах. Саас 350 гектар бааһынаҕа эбиэһи уонна Судан отун үүннэрэн, 300 т сиилэһи уктубут. Эбиэспит туорааҕын мэлитиэхпит, онно эбии 40 т комбикуорманы атыылаһыахпыт. Оччотугар сүөһүлэрбитин син сыл таһаарар инибит…
Саҥа мэхэньиисим хайдаҕый?
Икки хаһаайыстыба кыттыһан, Күрүөлээххэ 150 ынаҕы сайылата таһаарбыт, онтон 50 «Дайыына» ынахтара, 100 Александр бас билиитэ. Кыра сааһыттан сүөһүгэ сыстаҕас эдэр киһи СГТХА-ны бүтэрэн баран, бааһынай хаһаайыстыбатын тэриммит. «Бааһынай хаһаайыстыба базатыгар дьиэ кэргэн пиэрмэтин сайыннарыы» федеральнай бырагырааманан грант ылан, былырыын Красноярскайтан 100 кугас эриэн боруода тиҥэһэни аҕалбыт. Ийэтин хотоно кыараҕас буолан, ол ынахтары Аппааныга кыстаппыттар. Ыраах сиртэн кэлбит тиҥэһэлэр этэҥҥэ кыстаабыттар, 80 ынах төрөөбүт. Онон ийэ уолунаан билигин холбоон, 120 ынаҕы ыан, күҥҥэ биир туоннаттан тахса үүтү «Эрэл» кэпэрэтиипкэ туттара олорор эбиттэр.
– Түөрт ыанньыксыттаахпыт, – диир Надежда Ивановна. – Ол иһигэр, Александра Олесова, Вячеслав Попов өр сыллартан үлэлииллэр. Ньирэйдэри олохтоох оскуола үөрэнээччилэрэ Айыына Данилова уонна Лара Шергина көрөн сайылаатылар. Быйыл ыйааһын ылынан, ньирэйдэрбитин ый аайы ыйааһыннаатыбыт. Сууккатааҕы эбиллиилэрэ ортотунан 600-700 грамм буолла, инньэ гынан, кыргыттарбыт сайын устата үчүгэйдик үлэлээн, хамнас аахсан, үөрэн-көтөн оскуолаларыгар үөрэнэ бардылар. Ынахтары бэйэбит сиэмэлиибит, ону таһынан оҕустаахпыт. Уус Алдантан аҕалбыт оҕуспутун биэс сыл «үлэлэттибит» уонна быйыл кураатарбыт, бэтэринээр быраас Николай Борисов көмөтүнэн Бүлүү улууһун «Ампаардаах» диэн хаһаайыстыбатыттан биир сэмэнтээл оҕуһу ыллыбыт.
«Дайыына» 120 туонна, Александр Слепцов 150 туонна үүтү туттарар былааннааахтарын уопуттаах бааһынай толорорго эрэллээх, былырыын кэлбит саҥа ынахтар чахчы үүттээх буоллахтарына, кини бэйэтин ынахтара сылга ортотунан 3000 киилэ үүтү ыатар эбиттэр. Быйыл киирбит үүт саҥа мэхэньиисимин сирбэт. Үүт харчыта үрдээбитэ үчүгэй, субсидиябыт (50 солкуобай) ый аайы кэлэр, оттон атыылаһыллар сыананы (10 солкуобайы) «Эрэл», сороҕор кыратык хойутаатар даҕаны, биэрэ олорор диир. Үгүс ыаллар ынахтарын ахсыгар 35 тыһыынча солкуобайы ылбыттар, оттон сорохтор үүттэрин бааһынай хаһаайыстыбалар нөҥүө туттарары ордорбуттар. «Дайыынаҕа» оннук биэс ыал сыстыбыт.
Элбэх ынахтаах хаһаайыстыбаҕа сыллата үгүс субан тахсара өйдөнөр. Ону «дайыыналар» бэйэлэрэ батараллар. Уруккуттан сүөһү атыылаһан идэһэлэнэр бастайааннай дьоннордоох эбиттэр уонна кэнники сылларга «Агростартап» бырагырааманан грант ылбыт эдэр бааһынайдар тыһы тыһаҕастары сакаастаһар буолбуттар.
- Тутуу тэтимнээх
Надежда Попова «Бааһынай хаһаайыстыба базатыгар дьиэ кэргэн пиэрмэтин сайыннарыы» федеральнай бырагырааманан грант ылан, ол үбүгэр тирэҕирэн былырыын («хотон» диэҕи эчи, киһи тыла да барбат) саҥа ирдэбилгэ эппиэттиир сүөһү иитэр комплекс тутуутун саҕалаабыт.
Комплекс 150 ыанар ынахха анаммыт, ол эбэтэр манна икки хаһаайыстыба ыанньыга туруохтаах, оттон эргэ хотоҥҥо субан сүөһүлэр киллэриллиэхтээхтэр. Тутууну хаһаайка кэргэнэ Петр Кустурович Слепцов иилээн-саҕалаан ыытар, туох түһүмэх үлэ тахсарынан көрөн биригээдэлэри ыҥыран үлэлэтэр эбит. Холобур, биһиги сылдьар күммүтүгэр пластик түннүктэри олордон бүтэрэн эрэллэрэ.
Бетон акылааттаах, эркинэ уонна үрдэ сэндвич-панель, барыта 1,5 тыһыынча квадратнай миэтэрэ иэннээх дьоһун тутуу! Ынахтар сылдьар, дьаарбайар былаһааккалара уонна ыанар сирдэрэ тус-туһунан былааннаммыт. Ынахтар турар былаһааккаларыгар Модукка баар комплекс тэрилин «Туймаада» ҮАПК нөҥүө атыылаһан аҕалан, туруорбуттар. Онон иччитэхсийбит комплекс тэрилэ туһаҕа тахсыбыт. Хараҕы толорор тутуу уопсай ороскуота, матырыйаалын уонна араас тэрилин барытын киллэрэн туран, 25 мөлүйүөн солкуобай буолбут, онтон грант харчыта 15 мөлүйүөн эбит.
– Сүрүн уонна улахан үлэтэ бүттэ, – диэн быһаарар хаһаайка комплексы көрдөрө сылдьан. – Толору мэхэньисээссийэлээх буолар, ынахтар былаһааккаҕа баайыыта суох сылдьыахтара. Муостаны ыраастыыр скрепернэй ТСН-ы Красноярскайдааҕы собуоттан атыыластыбыт, ону бу күннэргэ кэлэн бэйэлэрэ таҥан туруоруохтаахтар. Оттон ыыр саала тэрилин Дьокуускайдааҕы «Геофарм» диэн тэрилтэттэн ыллыбыт, эмиэ биһиги ыҥырдыбыт даҕаны тахсаннар, туруоран биэриэхтээхтэр. Бу ыйынан барытын бүтэрэн, ситэрэн-хоторон, кыстыкка киирэргэ үлэҕэ киллэриэхпит. Ынахтарбытын сайылыктан быһа манна аҕалыахпыт.
Раиса Сибирякова.