Дэгиттэр талааннаах улуу саха Мытыйыкы

Бөлөххө киир:

Билигин соччо үөрэниэн баҕарбат да киһини уонунан сыллар тухары күһэйэн кэриэтэ үөрэтэр кэмнэригэр, урукку дьон үөрэх сырдыгар тардыһыылара киһини сөхтөрөр. Нуучча устуоруйатыттан “самородок” учуонай Михаил Ломоносов үөрэнэр баҕаттан Архангельскайтан сатыы Москваҕа айаннаабытын туһунан кыра эмэ үөрэхтээх киһи барыта билэр.

Оттон бэйэбит дойдубут уһулуччулаах дьонуттан кими ити курдук холобурдуохпутун сөбүй? Үөрэххэ улуу баҕаттан дьикти айдарыыта арыллыбыт дьонтон биирдэстэринэн Иннокентий Сивцев-Мытыйыкы буолар. Бу күннэргэ кини төрөөбүтэ 150 сыла буолла, онон бу дьикти киһи туһунан ахтан ааһыаҕыҥ.

Үөрэххэ маҥнайгы хардыылара

Иннокентий Иванович Сивцев 1870 сыллаахха алтынньы 23 күнүгэр Сылаҥ нэһилиэгэр, Боотуруускай улууска төрөөбүтэ. Кыра эрдэҕинэ этиргэнин, хап-харанан төгүрүччү көрбүтун иһин төрөппүттэрэ таптааннар, “Мытыйыкы” диэн ааттаабыттара биллэр. Иккилээҕэр төрөппүт аҕата Иван Петрович өлөн, уолчаан тулаайах хаалаахтыыр. Сотору кэминэн ийэтэ Татьяна Давыдова Сылаҥ киһитигэр, Семен Иванович Макаровка (Сэмэнчиккэ) эргэ тахсан, арҕаа Тумултан илин Быйакыйга көспүттэр. Уолчаан кыратыттан ону-маны билэ-көрө улааппыт. Маҥнай буукубалары ааҕарга кинини сыылкаҕа кэлбит “судаарыскай” үөрэппит быһыылаах, хомойуох иһин, ол киһи аата-суола чопчу биллибэт. Үчүгэй учууталга түбэспит быһыылаах, билиигэ иҥсэтэ көбөн, эбии үөрэнэр баҕалаах киһи буолбут.
Инньэ гынан, уонча саастааҕар дьонун, “миигин үөрэттэриҥ” диэн үүйэ-хаайа тутар, көрдөһөр буолбут. Иитиэх аҕата, ийэтэ саба саҥаран кэбиспэккэ, бачча баҕалаах киһини үөрэттэрэргэ санаммыттар. Ол эрэн, дьадаҥы дьон, оннооҕор Боотуруускай улуус биир кылаастаах  училищетыгар киллэрэр кыахтара суох буолан, чугастыы олорор, суругу билэр киһиэхэ үөрэттэрэргэ быһаарыммыттар. Иккис учуутала Бөтүрүүнньэ диэн ааттаах суруксут быһыытынан биллэр. Өссө икки оҕону кытта тэҥҥэ, үһүө буолан, бу киһиэхэ кэлэн үөрэнэр буолбут. Кумааҕы, харандаас кырыымчык буолан, Мытыйыкы кэлэр-барар суолун кытыытыгар сытар хаарга, түннүк мууһун кырыатыгар куруутун ону-маны суруйара үһү. Ол аайы, “бу оҕо буорту буолаары гынна” диэн иитиэх аҕата Сэмэнчик кыыһырбыта буолар үһү. Ол эрэн, оҕону үөрэхтээх киһи оҥорон, улахан суолга үктэннэрдэҕэ.

Айылҕаттан айдарыылаах уруһуйдьут

Хайдах, хаһан уруһуйдуур дьоҕура үөскээбитин билигин сэрэйиэххэ эрэ сөп. Судаарыскай умсугуппута дуу, суруксут Бөтүрүүнньэ көрдөрбүтэ дуу, биллибэт. Ол эрэн, кыра уол дьон сирэйин олуһун диэн майгынната уруһуйдаан, чугас дьонун соһутар буолбут. Оччолорго, мэтириэт диэни билбэт саха кэнэн дьоно аньыыргыы да көрбүт буолуохтарын сөп. 19 үйэҕэ уруһуй олох биир эйгэтигэр — итэҕэлгэ киэҥник туһаныллар буолан, Мытыйыкы уол “таҥаралары” (иконалары) үтүктэ үөрэнэр. Талааннаах уол сорох өҥнөөх кырааскалары бэйэтэ оҥорорго үөрэммит. Холобур, от күөҕэ өҥү хатыҥ сэбирдэҕин оргутан, хара өҥү ohox курунньугуттан, ыт мунна тэллэйтэн; кытархай өҥү кирпииччэттэн, үрүҥ өҥү оппуоханы мас арыытыгар булкуйан.

Уон биэстээҕэр таҥара күлүгүн өҥнөөх кыраасканан оҥорбутун Степан Вознесенскай диэн аҕабыыт көрөн улаханнык сөхпүт, хайҕаабыт. Онтон тэптэрэн өссө икки таҥара күлүгүн оҥорон, Сылаҥ таҥаратын дьиэтигэр биэрбит. Онуоха Федор Винокуров аҕабыыт ити үлэлэрин “куоракка аккыырайга ыытан, таҥараны уруһуйдуурга көҥүллэ ыл” диэн сүбэлээбит. Мээнэ киһи ылла даҕаны таҥараны уруһуйдаан барара көҥүллэммэт буоллаҕа. Дьокуускай епискоба Иннокентий таҥара мөссүөнүн уруһуйдууругар көҥүл биэрбит, итинтэн ыла Мытыйыкы “иконописец” идэлэммит.
Дьэ ити сааһыттан ыла Мытыйыкы «таҥараны» хаптаһыҥҥа, холустаҕа оҥорор буолбут. Ыаллар даҕаны көрдөһөн, таҥара дьиэлэрэ даҕаны сакаастаан оҥорторор буолбуттар. Кибиэттэрин үрүҥ көмүстэн бэйэтэ тардан, лоппоругас ойуулаан оҥорорго үөрэммит. Итинтэн сиэттэрэн, Сивцев көмүс ууһун гиэнэ бэрдэ буолбут. Дьахтар ытарҕатын, бөҕөҕүн, илин-кэлин кэбиһэрин кутан, көрүөхтэн үчүгэй гына оҥорор буолан, аны көмүс ууһун быһыытынан аатырбыт.

Таҥара дьиэтин тутар архитектор

19 үйэ 90 с сылларга Сылаҥ таҥаратын дьиэтин киэргэтэ кэлбит худуоһунньукка илии-атах буола сылдьан Иннокентий Сивцев иконописька билиитин улаханнык хаҥаппыт. Иркутскайтан кэлбит Владимир Никандрович Моравскай талааннаах саха оҕотун, “үөрэххин салҕыахтааххын, миигин кытта Иркутскайга барыс, Художество академиятыгар киирэргэ көмөлөһүөм” диэн этэ сатаабыт даҕаны, Мытыйыкы барсыбатах. 1896 сыллаахха Иркутскай епархияттан көҥүл ылан, таҥара дьиэтин киэргэтэр бырааптаммыт.

Кэлин бэйэтэ соҕотоҕун Чурапчы, Чычымах, Бахсы, Күндүл уонна Дьабыл (Сыҥаһалаах) таҥараларын дьиэлэрин уустук-ураннык киэргэппит, иконостастарын оҥорбут.

Бу сылдьан аны дьиэ тутуутугар дьоҕура биллибит. Дьон дьиэтин тутуутугар үлэлэһэн баран, таҥара дьиэтин тутууга холонон көрбүт. Ирбэт тоҥҥо улахан тутууну тутар уустугун бэркэ билэн, акылаатын хайдах түһэрэргэ кинигэлэртэн ааҕан үөрэммит, билэр дьонтон ыйыталаспыт. 1913–1916 сылларга Дьабыл (Сыҥаһалаах) таҥаратын дьиэтин маастардаан туттарбыт. Бу сэттэ куупаллаах, ойдом турар үрдүк холокуонньалаах уустук тутуу эбитэ үһү. Ити кэнниттэн хас даҕаны таҥара дьиэтин маастардаан туттарбыт. Хомойуох иһин, өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн Мытыйыкы үгүс тутуулара таҥараны утары охсуһуу хампаанньатыгар урусхалламмыттар. Билигин кини тутууларын туһунан дьон эрэ кэпсээниттэн билэбит. Хата итэҕэлгэ сыһыана суох буолан, Мытыйыкы Сылаҥҥа туппут топчанка миэлиҥсэтин билигин Чөркөөх мусуойугар көрүөххэ сөп.

Лев Толстой мэтириэтэ

1912 сыллаахха худуоһунньук Лев Толстой мэтириэтин айбыта. Мэтириэти сахалартан бастакы быраас Прокопий Сокольников сакаастаан оҥорторбут, кини бу мэтириэти Толстой саҥа тэриллибит мусуойугар бэлэх уунарга санаммыт. Саха үөрэҕэ суох киһитэ уруһуйдаабыт мэтириэтэ киин куоракка сөҕүмэр быһыы буолбут. 1912 сыл атырдьах ыйыгар “Голос Москвы” хаһыакка “Кыра үөрэхтээх Сылаҥ нэһилиэгин сахата бу мэтириэти уруһуйдаабыт. Толстой мэтириэтинэн Иннокентий Сивцев дьон билиниитин ылбыта саарбаҕа суох” диэн тыллардаах ыстатыйа тахсыбыт. Ити курдук, Мытыйыкы бэйэтин иконописец эрэ курдук буолбакка, үчүгэй портретист быһыытынан эмиэ көрдөрбүт. Нуучча реализмын истиилинэн Прокопий Сокольников, Владимир Ленин, Карл Маркс мэтириэттэрин айбыта биллэр.

Үөрэҕирии сүгүрүйээччитэ

Иннокентий Иванович Сивцев-Мытыйыкы үөрэҕирии күүһүн бэйэтин холобуругар билбит киһи быһыытынан, саха дьоно үөрэххэ тардыһалларыгар элбэх сыратын бараабыт киһи. Олоҕун тиһэх сылларыгар, 1927–1928 сылларга бэйэтин дьиэтигэр улахан дьону, оҕолору сурукка үөрэппитэ биллэр. Элбэх киһи кини көмөтүнэн суруйарга, ааҕарга үөрэммит. Олортон биирдэстэрэ, историческай наука дуоктара Георгий Башарин буолар. Аҕатыгар, “уолуҥ үөрэҕи ылынымтыа, салгыы үөрэттэрдэххэ, ыраата барыыһык” диэн сүбэлээбитигэр, “оччоҕо биир ынаҕым эстиэр диэри үөрэттэриэм!” диэн, уол аҕата андаҕайбыта эбитэ үһү.

Егор Карпов, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0