Арассыыйа үтүөлээх, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай худуоһунньуга, Мэҥэ Хаҥалас улууһун уонна Тараҕай нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо Федор Марков оҕо эрдэхпиттэн бодоруспут доҕорум буоларынан дьоһуннук киэн туттабын.
Уос номоҕор киирбит Уол Табаҕаттан төрүттээх, Суһуохтаах Марковтартан, Бэрт Маарыйаттан удьуордаах Марковтар Табаҕаҕа улаханнык ытыктанар аҕа ууһа буолаллар. Хабырыыл Марков 1917 с. өлөн, кэргэнэ Мария Васильевна аймахтарын көмөтүнэн, биэс оҕотун атахтарыгар туруорбута. И.Я.Строд этэрээтэ Амма Саһыл Сыһыытыттан куоракка киирэн иһэн, Марковтар олорор өтөхтөрүгэр хонон ааспытын туһунан кырдьаҕастар кэпсииллэрэ. Хабырыыл оҕолоро Василий, Иван, Самсон, Степан уонна Марфа дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүө майгыларынан, кыайыылаах-хотуулаах үлэһиттэринэн биллэллэрэ. Дьиэ-уот тэринэн, хастыы да оҕоломмуттара, онон Марковтар утумнарын салҕааччылар элбэхтэр.
Иван Гаврильевич тиэхиньикэҕэ бэрт сыһыаннаах, үчүгэй уус, байанайдаах булчут этэ. Холкуоска тырахтарыыстаабыта, биригэдьиирдээбитэ, кэлин тутууга үлэлээбитэ. Александра Федоровна диэн Быраматтан төрүттээх, киэҥ аймах Соловьевтар кыыстарын, сырдык сэбэрэлээх, саха биир Далбар хотунун кэргэн ылан, алта оҕолоох улахан дьиэ кэргэн баһылыга буолбута. Александра холкуос пиэрмэтигэр үлэлээбитэ, сааһыран баран, туоһунан иистэнэрэ, тууйастары, ыаҕайалары оҥороро. Мин ийэм Елена Петровна эмиэ Быраматтан төрүттээх буолан, истиҥ дьүөгэлии этилэр.
Уйбаан Марковтаах кыһын Ньаара, Араҥас пиэрмэлэригэр, сайынын Тарыннаахха олороллоро. (Үһүйээн этэринэн, Тарыннаахха Манчаары Баһылай саһан олоро сылдьыбыта үһү). Федор бэһис оҕонон 1948 сыл алтынньы 5 күнүгэр төрөөбүтэ. Чороччу улаатан эрэр сайылык уолаттара, Федя биһикки, дьоммутугар көмөлөһөн, уокка оттор мас бэлэмниирбит, ыраах көлүччэттэн күҥҥэ хаста да уу баһарбыт, ыам аайы ынах хомуйарбыт, окко да сылдьыһарбыт. Биирдэ хонуу чочунааҕын хомуйа үс биэрэстэлээх, дьоммут кыстык сирдэригэр, Бүтэйдээххэ, тиийбиппит. Онно холкуос өрдөөҕүтэ туппут, өссө да чөл туруктаах көлө миэлиҥсэтэ баарын Федя олус интэриэһиргээн көрбүтэ. Удьуор уустар оҕолоро буолан, тугу барытын ымпыгар-чымпыгар тиийэ мындырдаан көрөр дьоҕур киниэхэ оччоттон баара. Кыра сааһыттан бэйэтин лаппа кыанара. Тустуунан дьарыктанан испитэ. 1965 с. Табаҕа, Суола, Бүтэйдээх аҕыс кылаастаах оскуолаларын тустууга уонна теннискэ зонанан күрэхтэһиилэригэр бэйэтин ыйааһыныгар бастаабыта. Бүтэйдээх орто оскуолатыгар үөрэнэ сылдьан төбөтүгэр эчэйии ылан, тустарын уураппыта. 1975 с. Дьокуускайдааҕы художественнай училищены бүтэрэн, уһун сылларга «Сардаана» фабрикаҕа көмүс ууһунан, муосчут маастарынан үлэлээбитэ.
Айар үлэ абылаҥар
Мин 1970-с сылларга университекка үөрэнэр кэммэр Даркылаахха эдьиийим аахха олорбутум, кэлэр-барар суолум кытыыта буолан, Федя үлэлиир сиригэр таарыйан ааһарым. Сырыттаҕым аайы, киһим кыһыл, үрүҥ көмүһүнэн ытарҕа, биһилэх чочуйа олорор буолара. Ситэн-хотон, мотоҕо курдук толору эттээх-сииннээх, модьу-таҕа көрүҥнэммитин астына көрөрүм, илиитигэр лаппа кытаанах эбит, мээнэ дьоҥҥо атаҕастатыа суох диэн киэн тутта саныырым. Оччолорго кини оскуолаҕа бииргэ үөрэммит Татьяна Чабыкина диэн Бүтэйдээх кэрэ кыыһын кэргэн ылан, үс кыыс оҕолоох эдэр ыал аҕата этэ. Федор Иванович уонна Татьяна Дмитриевна билигин ол кыргыттарыттан үс уол, биир кыыс сиэннээхтэр.
«Сардаана» фабрикаҕа Федор бэркэ сөбүлээн, талаана тахсан үлэлээбитэ. 1980 с. саҕалаан өрөспүүбүлүкэҕэ, дойдуга ыытыллар улахан быыстапкаларга ситиһиилээхтик кыттыбыта. Арассыыйа бастыҥ скульптордарын айар мастарыскыайдарыгар, Японияҕа тиийэ баран эбии үөрэнэн, идэтин үрдэтиммитэ. 1994 с. Америкаҕа сылдьан, монотипия тиэхиньикэтин баһылаабыта. Онон, көмүһүнэн, сэлии муоһунан уһанарын таһынан, маһынан, тимиринэн, мууһунан, хаарынан, кумаҕынан скульптуралары дэгиттэр оҥорор буолбута. Араас таһымнаах быыстапкаларга үрдүк биһирэбили ылан, үлэлэрэ Москва, Санкт-Петербург, Чита, Новосибирскай, Иркутскай, Омскай, Чугуев итиэннэ Дьокуускай куораттар мусуойдарын бастыҥ экспонаттара буоллулар.
Үрдүк итэҕэл
Биэс сыллааҕыта Национальнай художественнай мусуойга Британия мусуойун кэллиэксийэтиттэн экспонаттар аҕалыллан көрдөрүүгэ туруоруллубуттара. Быыстапкаҕа сүрүн болҕомтону сэлии муоһуттан оҥоһуллубут «Ыһыах» диэн композиция ылбыта. Бу композицияны 1867 с. Парижка ыытыллыбыт аан дойдутааҕы быыстапкаҕа Арассыыйа бэрэстэбиитэллэрэ атын экспонаттары кытта Британия мусуойугар атыылаабыттар эбит. Дьэ, ол дьикти оноһук төрүт дойдутугар, Саха сиригэр, кэлэн туруоруллубута улахан кэрэхсэбили, киэн туттууну үөскэппитэ.
Мусуой үлэһиттэрэ «Ыһыаҕы» көрөн-истэн бараннар, композиция ситэтэ суоҕун, аҥаара эрэ баарын быһаарбыттара. Британия мусуойун искусствоведтарыгар ол тиийбэт чааһын ситэртэрэргэ эппиттэрэ. Британецтар итинник уустук, мындыр үлэни Арассыыйаҕа эрэ буолбакка, аан дойдуга киэҥник биллибит муосчут-маастар Федор Марковка итэҕэйэн сакаастаабыттара. Ону истэн бараммын, бу улахан историческай суолталаах экспонат оҥоһуллуута төһөлөспүтүн көрөөрү, мин доҕорум мастарыскыайыгар тиийэ сылдьыбытым. Британецтар экспонаты илдьэ барбыттар, онон Федор Иванович хаартыскаҕа түһэриинэн сирдэтэн үлэлиирин сөхпүтүм. Муостан чочуйан балачча элбэх фигураны оҥорбут уонна ол барыта дириҥ, мындыр толкуйу, дэгиттэр сатабылы эрэйэр эбит этэ. Бу дьоһун үлэ силигэ ситэн, оҥоһуллан бүттэҕинэ, Арассыыйа Федерациятын, Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна Великобритания норуоттарын үрдүк сыанабылларын ылыа диэн бүк эрэнэбин.
Муос кыаҕын кэҥэттэ
Федор Иванович декоративнай-прикладной ускуустуба араас көрүҥнэригэр үрдүк таһымҥа үлэлиирин аан дойду биллиилээх искусствоведтара бэлиэтииллэр. Доҕорум чахчы даҕаны XXI үйэ дэгиттэр ууһа буолла! Кини саха аҕа көлүөнэ уустарын, муосчуттарын үтүө үгэстэригэр иитиллибитэ итиэннэ бэйэтин ураты суолун-ииһин тобулан, айар үлэ саҥа аартыктарын тэлэн, үүнэр иһэр эдэр худуоһунньуктарга холобур буолла. Муос кыаҕын, туттуллар эйгэтин аныгы үйэҕэ сөп түбэһиннэрэн кэҥэттэ. Аны скульптуранан үлүһүйэн, муус, хаар уонна кумах оҥоһуктары эмиэ баһылаата!
– Сэлии кыыл уонунан тыһыынча сыллар түгэхтэригэр үөскүү сылдьыбыт харамайдартан хаалбыт сирбит сүрүн баайа, Ийэ айылҕабыт сүдү бэлэҕэ буолар, – диир Федор Иванович. – Бу киэҥ нэлэмэн иэннээх Сахабыт сирэ барахсаҥҥа муус үйэлэр аарымалара түҥ былыр дэлэйдик да төрүү-үөскүү сылдьыбыттар эбит! Онон, муос оҥоһук диэн хас эмит тыһыынчанан үйэлэр анараа өттүлэригэр үөскүү сылдьыбыт харамайдар хаалларбыт матырыйааллара, устуоруйа кэрдииһин кэпсиир летопись буолар.
Ойуоккалыы оонньообут оҕо сааһым арахсыспат аргыһа, доҕорум, үтүө баҕаҥ хоту үйэлэри нөҥүөлүүр, урааҥхай сахаҕын ааттатар оҥоһуктары айа-тута тур диэн баҕа санаабын тиэрдэбин.
Лаврентий Романов, Мэҥэ Хаҥалас,
«Саха сирэ» хаһыакка, edersaas.ru саайтка анаан