Сөпкө этэллэр – норуот ахсаанынан буолбакка, бэйэтэ төрөөбүт төрүт тыллаах, суруктаах-бичиктээх эрэ буоллаҕына, норуот быһыытынан билиниллэр, ытыктанар. Тыллаах норуот – тыыннаах!
Оттон тылбыт дьылҕатын туһугар кыһаллар, ис-сүрэҕиттэн ыалдьар, харыстыыр, араҥаччылыыр дьон баара – бу биһиги эрэлбит. Кинилэр буолаллар, төрүт тылбыт олохтоохтук тирэнэр тирэҕэ. Оннук дьонунан мин, бастатан туран, саха тылын, литературатын уонна төрүт култууратын учууталларын ааҕабын. Тылбыт тыыннаах буолуутун туһугар сылайары билбэккэ туруулаһар, үлэлэһэр учууталлар – дьиҥнээх патриоттар дии саныыбын.
Бу дьоннор ортолоругар биир бастакынан Учууталлар учууталларын Матрена Алексеевна ПОПОВАНЫ ааттыыбын. Кини биллэр-көстөр методист-учуутал, РФ уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ, РФ үөрэҕириитин туйгуна, “Саха-Азия оҕолоро” пуонда стипендиата, “Барҕарыы” пуонда лауреата, Арассыыйа уонна СӨ Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, Чурапчы улууһун Хатылы нэһилиэгин Ытык киһитэ. Маны таһынан Матрена Попова – хоһоон хас да хомуурунньугун уонна үгүс үөрэх кинигэлэрин ааптара, үчүгэй фотограф, кэллиэксийэньиэр. Оттон сарсыарда эрдэ туран Күөх хонуу диэки сүүрэр-хаамар, эрчиллэр киһи күн аайы Матрена Алексеевнаны скандинавскай хаамыынан дьарыктана сылдьарын эбэһээт көрөр. Дьэ маннык көхтөөх, энтузист-киһи — саха тылын учуутала, педагогическай үлэ бэтэрээнэ Матрена Алексеевна Попова.
Кини 1979 сыллаахха СГУ саха салаатын ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрээт, төрөөбүт дойдутугар Чурапчыга учууталлыы барбыта. Сылаҥ уонна Хатылы орто оскуолаларыгар оҕолору төрөөбүт тылбытын, литературабытын, култуурабытын таптыырга уһуйбута. Инникини, кыратык быһалыы түһэн эттэххэ, Матрена Алексеевна уһуйуллааччылара билигин сир-сир аайы бааллар. Улууска, Өрөспүүбүлүкэтээҕи колледжка үөрэппит оҕолоруттан үгүс ыччат саха тылын, литературатын учууталын уонна айар үлэһит идэтин таланнар, ситиһиилээхтик үлэлии-хамсыы сылдьаллар.
Кини таһаарыылаах үлэтин уопута өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник тарҕаммыта. Дэлэҕэ да, саха тылын чинчийээччи, педагогическай наука кандидата, бэрэпиэссэр, уопсастыбаннай диэйэтэл Тамара Ивановна Петрова командировкаҕа сылдьан Матрена Алексеевна айымньылаах үлэтин таба көрөн, куруутун саҥа идиэйэлэрдээх учууталы СӨ Учууталлар идэлэрин үрдэтэр институкка үлэлии кэл, диэҕэ дуо?!
Онон, манна даҕатан эттэххэ, Үөрэх үлэһиттэрин идэлэрин үрдэтэр институкка араас кэмнэргэ университет саха салаатын бүтэрбит үгүс бастыҥ исписэлиис, кинилэр ортолоругар Матрена Попова, саха тылын, литературатын уонна төрүт култууратын үөрэтиини саҥа таһымҥа таһаарыыга, үөрэтии саҥа технологияларын олоххо киллэриигэ утумнаахтык үлэлээбиттэрэ, үлэлииллэр.
Матрена Алексеевна бу сылларга ордук көдьүүстээхтик, далааһыннаахтык үлэлээбитэ. Кини, Учууталлар учууталлара, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр-көстөр методист буолбута, командировкаҕа сылдьыбатах, учууталларга лиэксийэ аахпатах, аһаҕас уруоктары ыыппатах улууһа, оскуолата диэн суоҕа да буолуо… “Саха литературатыгар уруок көҥүл киэптэрэ”, “Саха литературатын уонна култууратын билиэн-көрүөн баҕалаахтарга”, “Саха литературата: биир кэлим эксээмэн тургутуга”, о.д.а. уонтан тахса кинигэ, босуобуйа ааптара. Оттон 2001 сыллаахха тахсыбыт “Саха литературатыгар тирэх өйдөбүллэр” (Учууталга көмө) кинигэтэ өрөспүүбүлүкэ саха тылын-литературатын учууталларыгар бука барыларыгар остуолга ууруна сылдьар кинигэлэринэн буолбута.
Маны таһынан, Мотуруона Боппуоба диэн илии баттаммыт “Харах дала”, “Киһи олоҕо — Айан” диэн, о.д.а. хоһооннорун хомуурунньуктарын дьон эмиэ утаппыттыы аахпыта.
Бу кэмнэр – биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр Национальнай оскуола кэнсиэпсийэтин олоххо киллэрии өрөгөйдөөх сыллара этилэр. Саха оҕотун төрөөбүт тылынан үөрэтии-иитии үгэнэ. Кэрэ кэмнэр. Матрена Алексеевна көлүөнэтэ, кини бииргэ үөрэммит доҕотторо, биир идэлээхтэрэ – чуолаан, СГУ ИФФ “Саха салаата-74” үөрэммит устудьуоннар, ол кэмнэргэ, хайыы-үйэҕэ уопутуран, атахтарыгар турбут саха тылын, литературатын учууталлара, билигин да үгүстэрэ Саха сирин араас муннуктарыгар оскуолаҕа учууталлыы сылдьар, сорохтор бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор педагогическай үлэ бэтэрээннэрэ – Национальнай кэнсиэпсийэни олоххо киллэрсибит дьоллоох көлүөнэ буолар.
Бу күннэргэ кинилэр бииргэ үөрэммит дьүөгэлэрин, доҕордорун, убаастыыр кэллиэгэлэрин Матрена Алексеевна Попованы үбүлүөйдээх төрөөбүт күнүнэн истиҥник эҕэрдэлииллэр.
Уус-Алдан улууһуттан РФ уопсай үөрэхтээһинин Бочуоттаах үлэһитэ, Учууталлар учууталлара, педагогическай үлэ бэтэрээнэ Акулина Сокольникова: “Төрүт култуура, Айыы үөрэҕэ, Саха үөрэҕэ олоххо киириитигэр, сүһүөҕэр туруутугар сыламтата суох үлэлэспит, үгүс сыратын уурбут салайааччыбытыгар, үөлээннээх доҕорбутугар, истиҥ дьүөгэбитигэр үбүлүөйдээх үтүө-мааны күнүнэн истиҥ эҕэрдэ буолуохтун! Эдэрдии эрчимҥин ыһыктыбакка, сүһүөҕүҥ үрдүгэр сүүрэ, бу курдук мэлдьи айа-тута сырыт!”.
Дьааҥы улууһугар айымньылаахтык учууталлаабыт, педагогическай үлэ бэтэрээнэ Розалия Аммосова: “Сыл — хонук” дииллэрэ сөп ээ… 1974 сыллаахха университет саха салаатыгар киирбит устудьуоннар Өлүөхүмэ 2-с Нөөрүктээйитигэр хортуоппуй хостоон кэлбиппит, онно Сэргэлээх 14-с куорпуһун 91-с хоһугар Мотяны көрсө түспүтүм. Сонно тута харчы кыттыһа охсон, “1000 мелочей” маҕаһыыҥҥа сатыы баран, иһит-хомуос атыылаһан кэлбиппит. Соннук кини тэрээһиннээх, дьаһаллаах киһи буолар. 5-с кууруска тиийбиппитигэр, профкомҥа туруорсан, биһиэхэ улахан, киэҥ хостору анаппыта. Үөрэхпитин бүтэрэн, бары араас улуустарынан үлэлии барбыппыт. Мин Дьааҥы Арыылааҕар үлэлии сылдьан, Мотя “Саха сирэ”, “Сахаада”, өрөспүүбүлүкэ атын да хаһыаттарыгар бэчээттэтэр ыстатыйаларын ааҕарым. Оттон кини “Саха литературатыгар тирэх өйдөбүллэр” (учууталга көмө) кинигэтин дьиэтээҕи бибилэтиэкэбин тэринэрбэр ыйынньык оҥостубутум. Эмиэ Дьааҥыга сылдьан, “Кистэлэҥ күүс” хаһыакка Матрена Попова ыстатыйатын эмиэ олус интэриэһиргээн ааҕар буолтум. Сонно тута “Соһуччу үөрүү” диэн хоһоон суруйан, “Кистэлэҥ күүс” эрэдээксийэтигэр ыыппытым. Сотору хаһыат эрэдээктэрэ бэйэтинэн төлөпүөннээтэ уонна, “уруккуттан суруйуохтаах киһи сылдьар эбиккин, дэстибит бииргэ үөрэммит дьүөгэҕиниин Матрена Алексеевналыын”, — диэтэ. Мин онтон санаам бөҕөргөөн, аны биирдии аһаҕас дорҕооннордоох таайбараҥнары ыыппытым. Утуу-субуу барытын бэчээттээтилэр. Кэлин эрэдээксийэ аны бу таайбараҥынан “Биирдии аһаҕас дорҕооҥҥо аҕыс алыптаах таайбараҥнар хомуурунньуктарын” бэчээккэ таһаарбыта. Матрена Алексеевна, биэнсийэҕэ да таҕыстаххытына таах олорумаҥ, айар үлэнэн дьарыгырыҥ, диир куруутун. Ол иһин мин, киниттэн холобур ылан, хоһооннорбор икки хомуурунньугу бэчээттэттим…”.
Мэҥэ-Хаҥаластан РФ Ыччат бэлиитикэтин Бочуоттаах үлэһитэ, үлэ бэтэрээнэ Евдокия Решетникова: “Бииргэ үөрэммит доҕотторбуттан биир чаҕылҕай өйдөбүллээх, холобур туттар киһибинэн Матрена Алексеевна Попова буолар. Аан бастаан билсиэхпититтэн эдьиий туттан, үөрэнэр сылларым устатын тухары киниттэн элбэххэ үөрэммитим: Кинигэни ааҕарга, киинэҕэ сылдьарга, бэл “мелкэй уопта” диэн маҕаһыын баарын кытта. Мотя илии баттыырыгар «Мотуруона «диэн бытархай соҕус буочарынан эрэллээхтик эрилитэрин сонургуур этим. Элбэх билиилээх, бэйэбиттэн быдан киэҥ ыырдаах Матренаны үлэһит да буолан баран күн бүгүҥҥэ диэри холобур туттабын. Таһаарбыт кинигэлэрин сөп-сөп ылан ааҕабын, хаартыскаҕа түһэриилэрин көрөн астынабын. Билигин бассаабынан хаалыктаах хаамарын, аймахтарын, бииргэ төрөөбүттэрин түмэрин, араас тэрээһиннэргэ сылдьарын үөрэ-көтө көрөбүн, бэйэм олохпор өрүү да буоларын курдук, холобур туттабын”.
Дьокуускайтан РФ уопсай үөрэхтээһинин Бочуоттаах үлэһитэ, педагогическай үлэ бэтэрээнэ Валентина Петрова: “Саха төрүт култууратын үөрэтиигэ биир бастакынан олук уурсубут, норуотун төрүт түгэх өйдөбүлүн туһунан сурукка тиспит, сураспыт, суолу тэлэйсибит ааптар быһыытынан, ытыктабыллаах Матрена Алексеевна, норуоккар бэртээхэй бэлэҕи уунаҥҥын, киэҥник биллэҕин. Өссө эбэн эттэххэ, билигин даҕаны физическэй куормаҕын көрүнэргин биһириибит, хайгыыбыт. Инникитин ити курдук тэппит атаххын кубулуппакка, скандинавскай сэлии хаамыынан сэгэччи, хоточчу, моточчу сэгэйэн ис!”.
Ити курдук, “Үөрэҕирии эйгэтигэр үтүмэн үгүс кылааты киллэрэн, сыралаах, дьаныардаах үлэҥ сыаналанан, бар дьоҥҥор биллэҕин… Билигин да билиигиттэн бэрсэ тураар, эйигинэн киэн туттабыт, сөҕөбүт-махтайабыт, үлэһиккинэн барыбытыгар да бастыҥ холобур буолаҕын! Аны даҕаны саха омук саргытын саргылыы, омук быһыытынан симэлийбэт туһугар киллэрбит кылааккын үйэтитэ тур. Кырдьыыга бэринимэ, эдэрдии эрчимҥин ыһыктыма. Улахан дьиэ кэргэн кыһамньылаах Эдьиийэ, чугас дьонуҥ тапталыгар куустаран, мэлдьи үөрэ-көтө сырыт, доруобай, дьоллоох буол!”, — диэн эҕэрдэлииллэр, алгыыллар бииргэ үөрэммит доҕотторо Дьокуускайтан СӨ үөрэҕириитин туйгуна, «Педагогическай династия» анал бэлиэлээх Дария Николаева, СӨ бэчээтин туйгуна, үлэ бэтэрээнэ Татьяна Сабарайкина, СӨ бэчээтин туйгуна, үлэ бэтэрээнэ Николай Захаров, үрдүкү категориялаах учуутал, педагогическай үлэ бэтэрээнэ Людмила Егорова, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, куурус ыстаарыстата Тамара Литвинцева, Нам улууһуттан СӨ үтүөлээх учуутала Евдокия Протопопова, Ньурбаттан СӨ үөрэҕириитин туйгуннара, педагогическай үлэ бээтэрээннэрэ Светлана Семенова, Мария Прокопьева, Тааттаттан педагогическай үлэ бэтэрээнэ Екатерина Бетюнская, Сунтаартан РФ үөрэҕириитин туйгуна, Учууталлар учууталлара Зоя Саввинова, педагогическай үлэ бэтэрээнэ Надежда Тимофеева, Чурапчыттан РФ уопсай үөрэхтээһинин Бочуоттаах үлэһитэ Анна Ноговицына, Орто Халыматтан СӨ үөрэҕириитин туйгуна Тамара Третьякова, Мэҥэ-Хаҥаластан СӨ үөрэҕириитин туйгуна, оскуола-сад дириэктэрэ Валентина Дмитриева, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, педагогическай үлэ бэтэрээнэ Анастасия Лыткина, Уус Алдантан СӨ үөрэҕириитин туйгуна Анна Алексеева, Анаабыртан педагогическай үлэ бэтэрээнэ, кыраайы үөрэтээччи, хас да кинигэ ааптара Акулина Константинова, уо.д.а.
Онуоха харда тылыгар Матрена Алексеевна, айар куттаах киһи, ааптар М.Егорова хоһоонунан маннык эттэ:
Баран хаалбыт дьылларбыт
Барҕа баайбыт буоллаҕа
Көтөн ааспыт сылларбыт
Күндү кэммит буоллаҕа.
Тиийэн кэлбит күннэрбит
Дьылҕа күндү бэлэҕэ
Үрүҥ сүүмэх баттахпыт
Уһун үйэ бэлиэтэ.
Мыччыстыбыт сирэйбит
Суолбут уһун омооно
Онтон куоппут суох ини
Олох оспот сокуона.
Кырдьыы буолла дэһэммит
Кырык санаа аалбатын
Күлэр күнү кытары
Тэҥҥэ күлсэ сылдьыаҕыҥ.
Дьоллоох дьоннор буоламмыт
Дьоһун сааска тиийдэхпит
Дьону кытта алтыһар
Дьолун билэн эрдэхпит.
Матрена Алексеевнаҕа, “Киһи олоҕо — Айан” дииринии, бу уһун, дириҥ ис хоһоонноох, дьоҥҥо туһалаах, Алгыстаах айаныгар, Учууталлар учууталлара, эдэрдии эрчимин ыһыктыбакка, куруутун бу курдук үөрэ-көтө, аҋа-тута, үтүөнү үксэтэ, мэлдьи инники күөҥҥэ сылдьарыгар баҕарабыт уонна эрэнэбит!
Сүрүн хаартыскаҕа: Учууталлар учууталлара Матрена Алексеевна Попова (хаҥастан иккис) биир идэлээхтэрин кытта.
Татьяна МАРКОВА.