«Сайыҥҥы биир күн сылы аһатар, оттон от ыйа дьылы түстүүр», – диэн мээнэҕэ этиллибэт. Хороҕор муостааҕы уонна сыспай сиэллээҕи иитэр хаһаайыстыбаларга билигин саамай былдьаһыктаах кэм.
edersaas.ru
Толору мэхэньисээссийэлээх сэттэ биригээдэ
Хаҥалас улууһун биир бөдөҥ хаһаайыстыбата «Бөртө» сылгы собуота» хааччахтаммыт эппиэтинэстээх уопсастыба 2,5 тыһ. т оту соҕотуопкалыыр, 750 т сиилэһи угар, 350 т сенаһы оҥорор соруктаах. Саас түөрт сиринэн, барыта холбоон 550 гектардаах бааһынаҕа, эбиэһи уонна горуоҕу ыспыт. Онтон 120 гектар үүнүүтүн сенажтыыр, уоннааҕытын сиилэстиир санаалаах.
– Ааспыт өттүгэр сиилэскэ төрүт ылсыбатахпыт, наар сенажтыыр этибит, – диир хаһаайыстыба салайааччыта Александр Павлов. – Инньэ гынан, сүөһү аһылыгын бэлэмнээһин тус сыаллаах бырагырааматын чэрчитинэн, быйыл «Дон» диэн сиилэстиир хамбаайыны атыыластыбыт. Бурдук тахсыыта орто буоллаҕына, горох арыый хойутуох курдук, ону ситиһиннэрэн баран, атырдьах ыйыттан хомууру саҕалыахпыт.
От чааһын ыллахха, бэс ыйын устатыгар төрүт ардаабакка, үрдүк сиргэ сытар алаастарбыт курааннаан хааланнар, үүнүү былырыыҥҥытааҕар быдан мөлтөх. Ол да буоллар, төһө кыалларынан бэйэ сиригэр-уотугар оттуурга соруктанан, сэттэ толору мэхэньисээссийэлээх биригээдэни туруордубут. Бу иһиттэн үс биригээдэ алаастарга, икки сибэниэ чугастааҕы арыыларга, Моҕойдооххо уонна Тойон Арыыга, киирэн итиэннэ икки биригээдэ Булгунньахтаахха, Хачыкаакка тиийэн оттуу сылдьаллар. Ону бүтэрдэхпитинэ, баҕар, Өктөм уонна Уулаах Аан нэһилиэктэригэр киирэн тирбэҕэлэһиэхпит. Инньэ гынан, икки тыһыынча туонна оту чөкөтүөхпүтүн уонна онно сиилэспитин, сенажпытын итиэннэ кур оппутун эбэн, син сыл тахсар оппутун бэлэмниэхпит диэн барыллыыбыт.
Оскуоланы саҥа бүтэрбит “кырдьаҕас” отчут
Кураантан уонна аһыҥаттан өрүсүһэн, бастакы биригээдэлэр хотуурдарын от ыйын 3 күнүттэн тыаһаппыттар. Моҕойдоох арыы Харыйалаах диэн учаастагар оттуур ыччат биригээдэтэ олортон биирдэстэрэ эбит.
Моҕойдоох — Улахан Аан бөһүөлэгиттэн биир көс тэйиччи баар Еланка учаастагын утары турар, түөрт көс усталаах улахан арыы. Өлүөнэ өрүһү мотуордаах оҥочо үтэр дьоҕус паромунан туораан, арыыга тахсабыт уонна сыһыы устун баран иһэн, бөлкөй талахтарынан тулаламмыт, ытыска уурбут курдук көнө ньуурдаах ходуһаҕа тиийэбит. Массыына тохтообутун уонна онтон хаһаайыстыба салайааччытын кытары хас да киһи түспүтүн көрөн, чугас от мустара сылдьыбыт «Беларусь» тыраахтар хорус гына тохтуу биэрдэ, кэбиинэттэн биир эдэр киһи түһэн, бэттэх кэллэ.
– Бу Иван Степанович Пахомов, – диэн Александр Васильевич бэрт боччумнаахтык туттубут эдэр тырахтарыыһы билиһиннэрдэ.
Салайааччы бэйэтинэн итинник бэличээйдээбит эдэр киһитэ соһутара элбэх буолла: оскуоланы быйыл бүтэрбит, биригээдэ салайааччыта уонна саамай «кырдьаҕас» отчута эбит! Аҕатын батыһан, өссө үһүс кылааһы бүтэриэҕиттэн, сайын аайы «Бөртөҕө» оттуур үһү. Үлэҕэ-хамнаска эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһар, лоп-бааччы тыллаах-өстөөх, тыраахтары дэгиттэр баһылаабыт уолу хаһаайыстыба салалтата быйыл ыччат биригээдэтин биригэдьииринэн анаабыт.
– Кыраапыкпытын тутуһан иһэбит, 190 урулуону оҥорон, 52 т оту чөкөттүбүт, – диэн кэпсиир Иван. – Сайын устата 350 туоннаны соҕотуопкалыыр былааннаахпыт. Бу арыыны бүтэрдэхпитинэ, атын арыыга киириэхпит. Үрдүк сир халтаҥнаабыт, оттон күөл кытыыта син үүнэ сатаабыт, халлаан эрэ туран биэрдэр, төһө кыайарбытынан оттуохпут.
Биригээдэ толору мэхэньисээссийэлээх: Иван Пахомов оҕустарар, онуһу бүтэрбит, быйыл үһүс сылын оттуур Владик Архипов мустарар, оттон Томскайдааҕы политехническэй университет иккис куурсун бүтэрбит Афанасий Борисов субууламмыт оту пресс-подборщигынан урулуоннуур. Уолаттар «Бөртө» үлэһиттэрин оҕолоро буоланнар, хаһаайыстыба кыһалҕатын үчүгэйдик билэллэр, кини интэриэһин өрө туталлар. Бэйэлэрин холлоругар улахан тиэхиньикэни тэһииннии сылдьар эдэр дьон үлэлиир-хамсыыр усулуобуйаларын кырдьаҕас отчут Николай Максимов тэрийэр. Сарсыарда лоп курдук аҕыс чааска уһугуннарар, аспытын-үөлбүтүн бэлэмниир, тыраахтарбытын көрүнэрбитигэр көмөлөһөр, сүбэлиир-амалыыр диэн уолаттар махтаналлар.
«Бэтилиэккэлэр» да бэртэр
Салгыы пароммутугар киирэн, Тойон Арыыга тиийэбит. Алта көс усталаах, икки көс туоралаах, «Тойон Арыы» дэтиэн дэппит улуу арыы устун айаннаан истэххэ, бааһынай хаһаайыстыбалар кыстык базалара, хортуоппуй үүннэрэр бааһыналар, ортотугар күөллэрдээх ходуһалар көстөн ааһаллар. «Бөртө» манна урукку сыллартан Бэтилиэккэ учаастагар оттуур эбит.
— Оо дьэ, былырыыҥҥы курдук буолуо дуо, быйыл үүнүү мөлтөх, – дии көрүстэ биригэдьиир Семен Павлов. – Бэҕэһээ күнү супту мустаран, икки эрэ урулуону оҥорбутум. Бу көстөр сир кырдалын бүтэрдибит, онон билигин икки тыраахтарынан урукку өттүгэр уулаах буолан оттоммотох сир отун, өлөҥү, оҕустара сылдьабыт, итинник намыһах уонна сииктээх сирдэргэ эрэ үүнүү үчүгэй. Бу арыыга сирбит киэҥ, онон, 300 туоннаны ыларга суоттанабыт. Маны бүтэрдэхпитинэ, Хачыкаакка киирбит биригээдэҕэ барыахтаахпыт.
Дьэ ити курдук «Бөртө» хоһуун отчуттара курааннаата диэн сууланан кэбиспэккэ, салаа да оту хаалларбат сыалы туруорунан үлэлии-хамсыы сылдьаллар. «Туймаада» ҮАПК көмөтүнэн, хаһаайыстыба кэлин төлүүр дуогабарга уматыгынан уонна саппаас чааһынан хааччыммыт. Хас биригээдэ ахсын былаан түһэриллибит, хамнас кээмэйэ бигэргэммит. Атырдьах ыйын 16 күнүгэр былаанын 75 %-ын толорбут биригээдэни убаһанан бириэмийэлээһин үгэһэ урукку сыллартан баара. Ону быйыл арыый уларытан, харчынан биэрэр буолбуттар итиэннэ өр сылларга үтүө суобастаахтык үлэлээбит агроном Валерий Решетников сырдык кэриэһин үйэтитэн, бириэмийэни кини аатынан оҥорбуттар.
— Тиэхиньикэ саҥардыллан иһэр, быйыл саҥа охсордору ыллыбыт, оттук-уматык баар, ас-үөл толору хааччыллар, хамнас кэмигэр бэриллэр, дэкээдэнэн кыраапык оҥоһуллан, ким төһөнү оттообута биллэ турар итиэннэ бириэмийэ баар, онон үлэ түмүгэр интэриэс улахан, бэйэбэйэбитин көҕүтүһэн үлэлиибит, — дэһэллэр сэрбэйбит күөҕү сыа-сым курдук тутан оттуу сылдьар хоһуун мэхэньисээтэрдэр.
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru