Саха сирэ — илиҥҥи хайысха хорук тымыра
Дойдубут Бырабыыталыстыбатын тойоно Михаил Мишустин Дьокуускайга үлэ-хамнас хаамыытын бэйэтинэн билсэ, үөрэтэ, көрө-истэ кэлэр буолбутун олус сэргии иһиттим. Сахалар олус ыалдьытымсах омукпут. Ыалдьыттара уохтаах кымыһынан көрсөбүт, арыылаах алаадьынан айах тутабыт. Үлэ-хамнас, сайдыы, өрө көтөҕүллүү да баар биһиэхэ. Барытын көрдөрүөхпүт, кэпсиэхпит буоллаҕа. Онон улахан тойон астынан барыаҕын саарбахтаабаппын.
Сүүстэ истибэттээҕэр биирдэ көрбүт ордук дииллэринии, Мишустин эмиэ Саха сирин туһунан үтүө өйдөбүллээх төннүөҕэ диэн эрэнэбин. Маннык сырыылары сарсыарда ойон тураат быһаарбаттар, бары эрдэттэн былааннанан оҥоһуллар.
Тоҕо премьер чуо Саха сиригэр кэллэ? Хоруйа бэрт боростуой. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ уонна салалтата бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьар. Аны туран бүтүн Арассыыйа Илин диэки иэҕиллэригэр Саха сирэ хорук тымыр буолар. Саас сааһынан ырытар буоллахха маннык:
Бастатан туран, эппитим курдук, Арҕааҥы дойдулар сааҥсыйалара күнтэн күн үллэ, кэҥии тутар кэмигэр Арассыыйа Илиҥҥи дойдулары кытта сыһыанын хаҥатар, сайыннарар тосхоллоох. Арҕааҥы кырааны саба сатыыр кэмнэригэр, Саха сирин суолтата хас да бүк улаатар. Биһиги уруккуттан ити дойдулары кытта ылса-бэрсэ олоробут, уопуттаахпыт. Аны ити “Сибиир күүһэ” уонна Тиихэй Акыйаан-Илин Сибиир турубалара биһиги нөҥүө ааһаллар. Быйылгыттан аны таас чохпутугар анаан-минээн Охотскай муораҕа диэри чааһынайдар тимир суолу тутан эрэллэр. Үрдүк хаачыстыбылаах Саха сирин чоҕун Илиҥҥи дойдулар хамаҕытык ылаллар. Саха сирэ сытар балаһыанньатынан да, баайынан-дуолунан да Арассыыйаны илин диэки иэҕиллэригэр абырыыр кыахтаах. Бырамыысыланнас сайдыытын индексин учуоттаатахха Саха сирэ бүтүн Арассыыйа үрдүнэн 7-с миэстэлээх эбит, онтон Уһук Илиҥҥэ – иккис.
Бу сайын Айсен Николаев Петербурга Саха сириттэн Магадаҥҥа диэри тимир суолу тутуу туһунан тыл көтөхпүтэ. Мин санаабар, ити эмиэ кэскиллээх дьыала. Инфраструктура, суол-иис экономиканы, атыыны-эргиэни сайыннарар, судаарыстыбаны сомоҕолуур, ыаллыы дойдулары кытта сибээһи хаҥатар. Онон Саха сирэ – тырааныспар, логистика өттүгэр эмиэ оруоллаах.
Иккиһинэн, Саха сирэ – бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьар. Бырамыысалыннас туһунан этэн аһардым. Аны киһи хапытаала эмиэ үрдүк. Орто сааспыт, оҕо төрөөһүнэ, социальнай тутуулар (сыл аайы 10-чалыы оскуола киллэрэрэр субъект ахсааннаах), бэйэ дохуоппут (4 сыл иһигэр 37 бырыһыан улааппыт)…
Биллэн туран, бастыҥнары мэлдьи өрө туталлар, өйүүллэр. Кэнники кэмҥэ аны бырамыысалыннас, тыа хаһаайыстыбата эрэ буолбакка, айар-тутар дьоҕурдаах дьоммут инники күөҥҥэ таҕыста. Нууччалыы эттэххэ, креативнай экономикабыт сайдан эрэр. Атын субъектар, бэл татаардар киинэ өттүгэр, ити хайысхаҕа саҥа ылсан эрэ эрэр буоллахтарына, биһиэхэ ити номнуо баар. Айти, саҥа технологиялар, киинэ диэн мээнэ тыл буолбатах. Биир холобур, соторутааҕыта Юрий Трутневка Петр Чиряевтаах (Саха сирин киинэ ситимэ) Extra Cinema диэн бырайыагы, киинэ көрдөрөр ситими билиһиннэрбиттэрэ. Билиҥҥи Голливуд кытта сааҥсыйалыыр, арҕааҥы технологияттан атарахсытар кэмнэригэр, Саха сирин оҥоһуута киинэ эйгэтигэр тастан киирэр оборудованиены солбуйар кыахтаах. Бу аҕыйах сылынан Арассыыйаҕа тарҕаныан саарбахтаабаппын. Онон Ил Дархан кэмигэр айар-тутар талааннаах дьоҥҥо тирэҕирбитэ үтүө түмүктээх буолан эрэр.
Аны, ханнык да салайааччы бэйэтэ санаалаах, туспа этиилээх, боппуруоһу быһаарсар үтүө үлэһити өрө тутар. Айсен Николаев икки этиитин ылыммыттарын холобур аҕалыым. Хас да сыллааҕыта Госсэбиэт мунньаҕар Уһук Илиҥҥи эрэгийиэҥҥэ чэпчэтиилээх ипотека олохтуоҕуҥ диэн этиини Ил Дархаммыт киллэрбитэ. Билигин бу ипотеканан туһанан 40 тыһ. тахса киһи саҥа дьиэҕэ малааһыннаабыт. Аны үп-харчы киирэн тутуу ырыыныга төһө хамсаабыта, сайдыбыта буолуой? Саха сирэ уокурукка саҥа дьиэ тутуутунан иккис миэстэлээх. Бу эмиэ элбэҕи этэр.
Аны былырыын баһаардары утары эрдэттэн сэрэтэн ардаҕы ыҥырыахха диэн биһиги Ил Дархаммыт Путиҥҥа туруорсубута. Маны сэргэ, механизм уларыйан үп-харчы элбээбитэ, баһаардар зоналара чуолкайдаммыттара, үлэһит, техника ахсаана элбээтэ. Аны камералар турдулар, халлаантан кэтэбил-манабыл чааһа улаатта… Баһаары икки күн иһигэр саба баттыыллар. Инньэ гынан, этиибитин ылынаннар, кэлим үлэ ыытыллан быйылгы баһаарбыт былырыыҥҥытааҕа 11 төгүл аҕыйах. Экспердэр суруйалларынан, Саха сирэ баһаары утары быйылгы уопутун, үлэтин үөрэтэн баран, аны бүтүн Арассыыйа үрдүгэр тарҕатыахтара.
Ил Дархан Айсен Николаев федеральнай салайааччылары кытта, барыларын диэххэ, биир тыл булан, ыкса үлэлэһэр. Сатабыллаах, киэҥ-дириҥ толкуйдаах, итэҕэтиилээхтик туруорсар субъект салайааччытын бары да убаастыыллара чахчы. Норуотун туһугар киирсэр киһини мэлдьи инники күөҥҥэ илдьэ сылдьалларын умнумуоҕуҥ. Дьон санаатын салалтаҕа сатаан тиэрдиэххэ, кыһалҕатын мэлдьи туруорсуохха, быһаарсыахха уонна быһаарыахха наада. Иҥнэн-толлон турбакка. Биһиги Ил Дархаммыт дьэ итини сатыыр.
Манна даҕатан эттэххэ, билиҥҥи да урукку да салайааччыларбытын федеральнай кииҥҥэ сирдэрбэттэрэ буолуо. Михаил Николаев саҕаттан Айсен Николаевка тиийэ ити дьоһун ситим салҕанар. Биир салайааччы оҥорбут акылаатыгар кэнэҕэски кэскиллээх дьыала саҕыллара. Онон, Мишустиҥҥа нөрүөн-нөргүй диэҕиҥ. Арассыыйа илиҥҥи аартыгар турар Саха сирэ өссө сайдарга бэлэм.
Чокуур Гаврильев, «Саха сирэ» хаһыат сүрүн эрэдээктэрэ
Хаартыскалар ТАСС уонна СИА-тан.