Миниистирдиин кэпсэтии: Амма маһын, ойуур баһаардарын, «Роскосмос» тула

Бу күннэргэ ойуур хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин күнэ буолан ааста. Түгэнинэн туһанан, Арассыыйа биир саамай улахан эрэгийиэнигэр баар экология боппуруостарын быһаарыы хайдах-туох барарын, ханнык кыһалҕалар баалларын тустарынан СӨ экологияҕа, айылҕаны туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатын миниистирэ Сахамин Афанасьевтыын кэпсэттибит.

edersaas.ru

—Үтүө күнүнэн, Сахамин Миланович! Бу сылга Саха сиригэр быһа барыллааһынынан баһаар сезонун түмүктүүр туочука туруорулла илик быһыылаах. Төһө ойуур уокка былдьанна, 2019 сылтан элбэх дуу, аҕыйах дуу? Төһө хоромньу таҕыста? Сорох экспертэр ойуур умайыахтаах, ханнык да буортуну аҕалбат дииллэр, өссө Саха сиригэр ордук диэн быһаараллар. Итини туох дии саныыгын?

— Быйылгы ааһан эрэ сезоҥҥа өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 2002 ойуур баһаара буолбута биллэр (ааспыт 2019 сылга ити 1842-гэ тэҥнэһэр). 411 ойуур баһаарын умулларыыга миэрэ ылыллыбытыттан 403-һэ умуруоруллубута уонна 10-на билигин да умайар. Ааспыт сылга 231 ойуур баһаара турбута бэлиэтэммитэ. Билиҥҥи туругунан быйылгы сезоҥҥа хас баһаар буолбута уонна барыта төһө хоромньу тахсыбыта чуолкайданар. Манна биири бэлиэтээн этэбин. Ол курдук, билигин да баһаар тахсар кутталын сезона өссө да түмүктэнэ илик. Ол иһин, өрөспүүбүлүкэ уонна федеральнай бүддьүөттэртэн көрүллүбүт үптэн төһө ороскуоттаммытын туһунан этэр эрдэ. Ыстатыыстыка дааннайдара тустаах сезон бүттэҕинэ эрэ чуолкайданар.
Онтон ити баһаартан эмсэҕэлээһин тахсыбат диэни кытта сөпсөспөппүн, ол курдук ойуур баһаардарыттан экосистиэмэ уонна дойду экэниэмикэтэ айгырыыра баар суол. Ол гынан баран, манна биири өйдүөххэ наада. Баһаар уота барытын аҥаардастыы мэҥиэстибэт, тыа уонна сир хайдаҕыттан-тугуттан быһаччы тутулуктанан арыылаан сиир.

—— Норуокка өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр федеральнай үбү-харчыны киллэрэр сыалтан Саха сирин ойуурун соруйан уоттууллар диэн саҥа-иҥэ баар. Ити төһө оруннааҕый?

—Итинник хабааннаах сурах-садьык Саха сиригэр эрэ буолбакка, халыҥ ойуурдаах атын эрэгийиэннэргэ эмиэ баара биллэр. Былырыын уонна быйыл итинник иһитиннэрии социальнай ситимнэр устун уонна информацияны киэҥник тарҕатар сириэстибэлэр ортолоругар киэҥник тарҕаммыта. Кинилэри кытта эриэйдэ ыытыллыбыта уонна ол түмүгүнэн ойууру соруйан уоттааһын баара бигэргэтиллибэтэҕэ. Уоту сэрэҕэ суохтук туһаныыттан тахсыбыт баһаар хайаан даҕаны регистрацияланан учуокка ылыллар уонна ол түмүгүнэн административнай миэрэ ылыллар эбэтэр холуобунай дьыала тэриллэр. Ол аата соруйан ойууру уоттаан эрэгиэн бүддьүөтүгэр үбү киллэрэ сатааһын диэн дьиҥэ суох буолар. Төттөрүтүн, ол эбэтэр ойуур баһаара элбээтэҕинэ, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр ороскуоту эрэ аҕалар. ИДьМ үлэһиттэрэ кыттыылаах анал эриэйдэлэр көмөлөрүнэн быһа барыллаан быһаарыынан, 10 киһи 11 ойуур баһаарын туруутугар буруйдаахтара биллибитэ. Анал бэрэбиэркэ түмүгүнэн, РФ Холуобунай Кодексатын 261-с ыстатыйатынан ол эбэтэр баһаарынай өттүнэн куттал суох буолуутун быраабылатын кэһэн, 3 холуобунай дьыала тэриллибитэ (Орто Халымаҕа – 2, Томпоҕо – 1). Онтон атыттарга анал бэрэбиэркэ бара турар.

—Биллэрэн курдук, “Восточнай” космодром үлэҕэ киирбитин кэнниттэн Саха сирэ “Роскосмоска” аракыата арахсар чаастара түһэр сабардамнарын кыччатар этиини оҥоруохтаах. Ол быһыытынан быйыл анал хамыыһыйа Алдан уонна Бүлүү улуустарыгар итиннэ аналлаах үлэни ыыппыта. Өрөспүүбүлүкэ туох сыалтан итинник көҕүлээһини оҥордо? Саха сирин салалтата атын улуустарга, чуолаан аартыка улуустарыгар аракыата чаастара түһэр эргимтэлэрин кыччатарга туруорсуо дуо?

— “Роскосмос” тэрилтэтэ “Восточнай” космодромтан 4 көтүү иннинэ аракыата чаастара түһүөхтээх сирдэрин сабардамын кыччатары ылыммыта. Өрөспүүбүлүкэ ылыныллыбыт былаан толоруллуутун ирдиир. Аартыка улуустарыгар аракыата чаастара түспэт.

—Соторутааҕыта Нерюнгрига «Колмар» хампаанньа “Денисовскайдааҕы” хайа-байытар кэмбинээккэ шахтаҕа туһаныллар ууну ыраастыыр 1,8 млрд. солк. сыаналаах анал эбийиэги тутан үлэҕэ киллэрдэ. Ол гынан баран, бырамыысыланнай хампаанньалар Саха сиригэр өрүстэри киртитэллэрин туһунан сонуннары сотору-сотору истэбит. Бу хайысхаҕа СӨ Экологияҕа министиэристибэтэ туох үлэни ыытарый?

— «Колмар» хампаанньа шахта уутун ыраастыыр эбийиэги тутуута мировой сөбүлэһиини олоххо киллэриини кытта сибээстээх. Ити сөбүлэһии тустаах хампаанньа 2018 сыллаахха Дежневка өрүһү киртиппиттэрин кэннэ түһэрсиллибитэ. Хас биирдии өрүһү киртитии таҕыста да ону тустаах министиэристибэ хайаан да хонтуруолга ылан бэрэбиэркэ ыытар уонна ол түмүгүнэн айылҕа харыстабылын сокуонугар кэһиини таһаарбыттарынан миэрэҕэ тардар.

— Быйыл Амма өрүс баһыгар ойууру кэрдиигэ арыанда дуогабарын түһэрсии устуоруйата сытыы боппуруос буолла. Ити туһунан билиһиннэр эрэ. Норуот долгуйар төрүөтэ туохха сытарый?

—Уопсастыбанньыктар бөлөхтөрө маһы кэрдииттэн Амманы харыстыыр сыаллаах боппуруоһу тиһигин быспакка көтөҕөллөр. Дьиҥэр, аукцион түмүгүнэн Алдан оройуонун сиригэр-уотугар маһы кэрдии ыытыллыахтааҕын уопсастыбанньыктар Амма өрүскэ маһы соҕотуопкалааһын ыытыллар диэн Амма оройуонугар мас кэрдии бараран эрэрин курдук этэн таһаараллар.
Бүгүҥҥү күҥҥэ Саха сиринээҕи айылҕа харыстабылын борокуратуурата федеральнай антимонопольнай өрөспүүбүлүкэтээҕи управлениетын исписэлиистэрин кытта 2020 сыл муус устар 20 күнүттэн ыам ыйын 12 күнүгэр диэри Алдан оройуонугар маһы соҕотуопкалааһыҥҥа учаастагы арыандаҕа биэриигэ ойуур уонна антимонопольнай сокуон ирдэбиллэрин туолуута хайдах ыытыллыбытын бэрэбиэркэлээбиттэрэ. Тустаах министиэристибэ бэрэбиэркэҕэ туһаныллыахтаах докумону барытын хомуйан биэрбитэ. Ити тэрээһин түмүгүнэн Алдан лесничествотыгар ойуур хаһаайыстыбатын регламеныгар кэккэ этиилэр, эрэкэмэндээссийэлэр киирбиттэрэ. Онно ыйыллыбыт кэһиллиини Алдан лесничествота кэмигэр туоратан сөптөөх миэрэни ылбытын туһунан иһитиннэрии СӨ Экологияҕа министиэристибэтин сайтыгар тахсыбыта. Бырайыак регламеныгар интэриэстээх дьон от ыйын 1 күнүгэр диэри киирэн билсэр кыахтаах этилэрэ. Билигин киирбит этиилэри, уларытыылары бигэргэтии үлэтэ бара турар. «Ангара” уонна “ВудЛэнд24” ХЭУо-лар аукционы ыытыыларыгар Саха сиринээҕи айылҕа харыстабылын борокуратууратыттан уонна федеральнай антимонопольнай өрөспүүбүлүкэтээҕи управлениетыттан ойуур учаастагын арыандаҕа ылбыт дуогабардарын көтүрэллэригэр аналлаах миэрэни ылар туһунан быһаарыы киирбэтэҕэ.
Маһы соҕотуопкалааһын РФ Ойуурун Кодексатынан, маһы сааһынан көрөн, ханнык суорду кэрдии, төһө учаастак тыырыллыыта уонна ойуурга баһаар өттүнэн куттал суох буолуута барыта Рослесхоз бирикээһинэн быһаарыллар. Итинтэн сиэттэрэн этэр буоллахха, баар докумуон ирдэбиллэрин саҥардыыга аналлаах этиини сүрүн быраабыланы оҥорбут федеральнай былаас уорганыгар быһаччы киллэриллиэхтээх.

—-2018 сылтан Саха сирэ Магадан уобалаһын кытта эрэгийиэн икки ардыларынааҕы бырайыагы олоххо киллэрэр, ол курдук, Магадантан овцебыктары аҕалаллар. Соторутааҕыта Саха сиригэр баар овцебыктар Магаданнааҕы «бырапыыскаларыгар» төнүннүлэр диэн иһитиннэрии баара. Туох сыалтан-соруктан маннык тэрээһин ыытылларый? Ол эбэтэр өрөспүүбүлүкэҕэ кинилэр ахсааннара лаппа элбээтэ дуу?

—Саха сирин Аартыкатыгар овцебыктары Таймыртан 1996 сыллаахха аҕалбыттара. Ити кэмтэн ыла кинилэр ахсааннара элбээбит. Эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы бырайыак чэрчитинэн, Магадан үбүлээһининэн, 25 кыылы Магадаҥҥа уонна Охотскай муораҕа баар Завьялов арыыга тиэйэн илдьэн ыыппыттара. Онтон салгыы 2018 сыллаахха эмиэ 25 овцебыгы ылбыттара. Тоҕо диэтэххэ, ити арыыга туристическай экологическай база тутулла турар. Биллэн турар, манна кэтэх биисинэһи буолбакка, Уһук Илиҥҥи эрэгийиэҥҥэ кыыл көрүҥүн элбэтии, ону сайыннарыы чэрчитинэн, бу бырайыак үлэлиир. Овцебыктары Саха сиригэр Улахан Бегичев арыыттан туталлар (Хатанга хомоҕо тахсыыттан). Бу сиргэ Таймыыртан 2001-2002 сс. 24 эдэр кыылы аҕалын ыыппыттара. Итиннэ анал иитэр-харайар сир баар буолбута (питомник-ретранслятор). Билиҥҥи туругунан өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар 300-350 овцебык көҥүл көччүйэ сылдьар. Арыыга мэччийэр сирдэрэ аҕыйаабатын диэн сыалтан кыыллары тутан атын сиргэ илдьэллэр.

— Саха сиригэр айылҕа анал зоналарын харыстааһын хайдах ыытылларый? Ол курдук, сирбит-уоппут олус киэҥин таһынан үгүстэригэр суол-иис мөлтөх. Ити тэрээһиҥҥэ төһө үбү-харчыны туһанаҕыт уонна ураты харыстаныллар сирдэринэн ханныктары ааттыа этигитий?

—Билиҥҥи туругунан, өрөспүүбүлүкэҕэ ураты харыстанар сирдэр иэннэрэ 1,6 мөл. кв. км тэҥнэһэр, ол эбэтэр Саха сирин бары территориятыттан 37,7 %-нын ылар. Ити этиллибиттэн аҥаара өрөспүүбүлүкэтээҕи суолталаахтар, ол эбэтэр СӨ Экологияҕа министиэристибэтин быһаччы көрүүтүгэр-истиитигэр киирэллэр. Ураты харыстанар сири-уоту көрүүгэ-истиигэ өрөспүүбүлүкэтээҕи «Обеспечение экологической безопасности, рационального природопользования и развитие лесного хозяйства РС(Я) на 2020-2024 годы» диэн анал бырагыраама чэрчитинэн, сыл аайы 220-240 мөл. солк. көрүллэр. Бу үп-харчы ураты харыстанар сири араҥаччылыырга, көрөр-истэргэ, анал эриэйдэлэри тэрийиигэ, баһаары утары үлэлэргэ, үлэһиттэр материальнай-техническэй өттүнэн толору хааччыллыылаах буолалларыгар туһаныллар.

—Саха сирэ национальнай айылҕа пааркаларын тэрийиигэ кэккэ ситиһиилэрдээх. Холобур, 2018 сыллаахха «Өлүөнэ очуостара» национальнай паарка тэриллибитэ уонна өссө эбиитин ЮНЕСКО-ҕа аан дойду үрдүнэн айылҕа ураты нэһилиэстибэтин эбийиэгинэн ааттаныллыбыта. 2019 сыллаахха үрүҥ туруйаны, кыыл табаны уонна туундара сирин-уотун харыстыыр сыалтан «Кыталык» диэн 1,8 мөл. гектардаах айылҕа паарката тэриллибитэ. Аны быйыл сайын федеральнай былаас «Эһэ арыытын» заповеднигын олохтуурга сөбүлэҥин биэрбитэ. Бу туһунан сиһилии билиһиннэр эрэ.

— Бу 800 тыһ. гектар иэннээх заповедник быйыл бэс ыйын 30 күнүгэр РФ Бырабыытыластыбатын 954 №-дээх дьаһалынан тэриллибитэ. Заповедник сүрүн сирэ-уота Эһэ арыытыгар баар, Халыма өрүс төрдүттэн чугас, алта дьоҕус-дьоҕус арыылартан турар. Таймыыр учаастагыттан Врангель арыытыгар диэри тайаан сытар түбэни үрүҥ эһэлэр үөскүүр ньээкэ уйаларынан ааттыыллар. Бу арыылары заповедник оҥорорго сүрүн төрүөтүнэн бу үрүҥ эһэлэр буоллулар. Учуонайдар чинчийбиттэринэн, бу эргин сыл аайы, ортотунан, 26 үрүҥ эһэ оҕото күн сирин көрөр эбит. Онон бары өттүнэн сөптөөх заповедник тэрилиннэ.

— Сылтан сыл Саха сиригэр бырамыысыланнас үлэтэ кэҥээн иһэр. Туһалаах сир баайын, таас чоҕу, гааһы хостооһунтан өрөспүүбүлүкэбит ойуура эмсэҕэлиирэ чуолкай. Ойууру чөлүгэр түһэриигэ аналлаах үлэ төһө ыытылларый?

— «Экология» национальнай бырайыак чэрчитинэн, 2020 сылга Саха сиригэр 59 тыһ. гектардаах сиргэ ойуур чөлүгэр түһэриллиэхтээх. 2024 сылга кэрдиллибит уонна мас айылҕатын быһыытынан өлбүт ойуур учаастактарын чөлүгэр түһэрии 12,3 %-тан 100 %-ҥа диэри үрдүөхтээх. Ааспыт сылга Саха сиригэр маһы чөлүгэр түһэрии тэрээһин чэрчитинэн, халандаарынай былаанынан 55158 гектардаах сиргэ ыытыллыбыт. Быйыл 19,7 % ситиһиллиэхтээх¸ ол эбэтэр 59 тыһ. гектардаах сири чөлүгэр түһэриэхтээхпит. Маны ситиһэргэ федеральнай бүддьүөттэн 3,4 мөл. солк тыырыллыбыта.
СӨ Экологияҕа министиэристибэтигэр ойуур маһын чөлүгэр түһэрэргэ диэн 75 сайабылыанньа киирбититтэн 22 бырайыакка сөбүлэҥ бэрилиннэ. Билиҥҥи туругунан, арыандалааччылар («Эльгауголь» уонна «Алгома-Голд» ХЭУо-лар) 250 гектардаах сиргэ ойуур маһын чөлүгэр түһэрдилэр.

Майя Акимова, edersaas.ru