Күндү ааҕааччы, бу ырытыы киинэ ис хоһоонун арыйар өрүттэрдээх, онон көрө илик буоллаххына, маҥнай “ааҕабын дуу”, диэн толкуйдаан көр.
Көрөөччүлэр уонна кириитиктэр тэҥҥэ биһирээбит киинэлэрэ наһаа элбэҕэ суох. Чэ, дьиэбит иһигэр дьиҥнээх кириитикэ суоҕун кэриэтэ, онон саҥа тахсыбыт киинэни эбэтэр хайгыыллар, эбэтэр сыанабыла суох аһараллар. Оттон Арассыыйа үрдүнэн бэлиэтэммит киинэлэри анал үөрэхтээх сыаналааччылар хайгыыллара, бэйэбит көрөөччүбүт булгуччу астынарын мэктиэлээбэт. Холобур, былырыыҥҥы Москватааҕы норуоттар икки ардыларынааҕы киинэ бэстибээлин сүрүн бирииһин ылбыт “Тойон кыыл” хартыынаны саха дьоно төһө да өрөгөйдөөн көрсүбүттэрин иһин, сорох көрөөччүлэр “тоҕо итиччэ айылаах арбаатылар?” диэн санааҕа киирбиттэрэ. Аныгы уонна былыргы кэм атааннаһыытын, христианство уонна төрүт итэҕэл холбоһуутун уонна да атын дириҥ ис хоһоонноох киинэ матыыптарын сорох көрөөччү сүрүн кэпсээниттэн аттаран ылара уустук соҕус.
“Мин үрдүбэр күн хаһан да киирбэт” киинэни бастаан Москуба үөрэхтээх кириитиктэрэ арбаабыттара, онтон көрөөччүлэрэ куоластаан бэстибээл инники кэккэ наҕараадатын “Көрөөччү сүрэҕин күлүүһүн” туттарбыттара, кыратык соһутуулаах. Былырыыҥҥы кыайыы кэнниттэн, иккис сылын улахан бэстибээл бирииһигэр тиксии, саха киинэтэ дьиҥнээхтик улааппытын, аан дойду киинэтин иннигэр чэпчэтии ирдээбэккэ сыаналанарын бигэргэтэр.
ДЬИЭ КЭРГЭН КҮНДҮТЭ
Киинэ хара маҥнайгыттан, дьиэ кэргэн мунньустар сириттэн, аһыыр остуолтан саҕаланар. Улаханнык уһата-кэҥэтэ барбакка, сүрүн мөккүөр арыллар — Алтан диэн ааттаах эдэр уол (эр киһи эрдэтээҥи кэргэниттэн оҕото) аҕатынаан ыраатыһан хаалбыттар, сатаан өйдөспөттөр. Онтон сылтаан, куттаан кэриэтэ, уолчаан хотугу муора иччитэх арыытыгар кырса аһатааччытынан үлэлии айанныыр.
Ити кэннэ, трейлери көрбүт дьоҥҥо киинэ сүрүн сайдыыта барыта өйдөнөр курдук — ол арыыга уол мындыр оҕонньору көрсөн дьиэ кэргэн тоҕо күндүтүн долоҕойугар түһэрэр, аҕатынаан эйэлэһэр. Ол эрээри… итиччэ судургу оҥоһуулаах кэпсээн ама “А” кылаастаах норуоттар ыккардыларынааҕы бэстибээл сыаналааччыларын сэҥээрдиэ этэ дуо? Туох эрэ эбии ис хоһоонноох буолан, омук дьонун кэрэхсэбилин тарта ини?
Сүрүн дьоруойдар маҥнайгы көрсүһүүлэрэ иэдээннээхтик түмүктэнэр — уол оҕонньортон абааһыны илэ көрбүттүү куотар. Тоҕо? Байбал оҕонньор Алтан санаатыгар дьулааннааҕы көрдөһөр — “бу өлөөрү сылдьабын, миигин манна көмөөр эрэ” диэн. Дьиҥэр оҕонньор көрдөһүүтэ дьикти да соҕус буоллар, киһи итиччэ айылаах куттанара суох курдук. Баҕар, кырдьаҕас киһи кыратык өйүнэн мөлтөөбүтэ буолуо, оннооҕор буолуоҕу дойҕохтуон сөп буоллаҕа дии. Ыарыһах киһини кыынньаабакка, сөбүлэспитэ буоллахха, эбэтэр санаатын уларыта сатаан көрдөххө, туох да уустуга суох курдук. Хата көрөргө көрүдьүөс — хараҥаҕа кэпсэнэр түбэлтэлэргэ курдук, өтөхтөн абааһы эккирэтэн иһэн үөгүлүүр: “Көмүс уҥуохтарбын харай!”
Оттон киинэ ис иһигэр киирдэххэ, уол быһылааҥҥа сөп түбэспэт хардата өйдөнөр — Алтан соторутааҕыта саамай чугас дьоно, ийэтэ, эбэтэ күн сириттэн барбыттар. Ону кытта олорбут олоҕо барыта тосту уларыйбыт, төрөөбүт дойдутуттан арахсан, ыраатан хаалбыт аҕатыгар куоракка киирэргэ күһэллибит. Онон өлүү тиэмэтэ киниэхэ соторутааҥы оспот баас, көннөрүллүбэт алдьархай. Ол иһин, сотору өлөрүн сүр холкутук билгэлэнэр оҕонньор, кинини өйө көтүөр диэри куттуур, куотар эрэ санааҕа угуйар.
Бу курдук, киинэ биир дириҥ тиэмэтэ саҕаланар. Бу киинэ сүрүн ис хоһооно, Илин уонна Арҕаа өлүү туһунан өйдөбүллэрин утары харсыһыннаран ырытааһын буолар. Арҕаа дойдулар өлүүнү кыккыраччы ылыммат, куотунар философияларын, аныгылыы өйдөөх эдэр уол көрдөрөр. Оттон Илин дойдулар өлүүнү холкутук, олох арахсыбат аргыһын курдук ылыналларын оҕонньор көрдөрөр. Олоҕун моҥообут Байбал кырдьаҕас, дьоппуон самурайдарын бусидо кодекстарыгар майгынныыр философияны тутуһар — күн аайы өлөргө бэлэм буолуохтаах. Дьэ итинтэн сиэттэрэн, оҕонньордоох уол алтыһан бараллар, эдэр киһи дууһатын аймаабыт ыарыылара улам оһон, уостан бараллар.
Оҕонньор бу дойдуттан арахсарга ыксыыр курдук эрээри, кини даҕаны өлүүнү кытта ситэрбэтэх ахсааннааҕа арыллан тахсар. Былыр, 1981 сыллаахха кини саахалланыы түмүгэр, дьиэ кэргэнин ууга былдьаппыт эбит. Онно үс саастаах кыыс оҕотун өлүгэ көстүбэтэх. Оҕонньор эрэйдээх олоҕун-сааһын тухары туолбат ыра санаалаах сылдьар эбит — баҕар оҕом тимирбэтэҕэ буолаарай, ким эрэ булан ылан ииппитэ буолаарай диэн. Уонна түөрт уон сыл ааһыыта, “инстаграм” диэн саҥа дьикти көмөтүнэн ол сүтүгүн булуон сөбүгэр итэҕэйэр. Биллэн туран, ким даҕаны, көрөөччүлэргэ тиийэ, оннук буолуо диэн итэҕэйбэт, ол эрээри бу икки киһи, мантан ыла туолбат баҕа санаа суох эйгэтигэр олорон бараллар.
Бүтэр уһугар, өлүү оннук айылаах кутталлаах буолан бүтэн хаалар. “Киһини саныылларын тухары өлбөт”, “анараа дойдуга таптыыр дьоммут күүтэллэр” хал буолбут дойҕохтор, атын, киһи күүппэтэх өттүттэн арыллаллар. Уонна, бу өлүү чугаһыттан сылтаан, тыыннаах олох кырааскалара, дьэҥкир, сабыс-саҥа өҥнөрүнэн оонньууллар. Көрөөччү, өлөр уһукка тиийэн да баран, минньигэс ас амтаныттан, көрдөөх оонньуу үөрүүтүттэн киһи толору дуоһуйуон сөп эбит диэн, сүрдээх уоскутуулаах, үчүгэй түмүккэ кэлэр.
Киинэ оператора Семен Аманатов, үһүс сылын субуруччу бу улахан бэстибээлгэ кытынна. Сылын аайы бэйэ бэйэлэриттэн чыҥха атын хабааннаах үлэлэр. Маҥнайгы үлэтэ “24 хаар”, сүрдээх эрчимнээх, Хотугу дойду кэрэтин хоһуйар хартыына этэ. Оттон “Тойон кыыл” хартыына былыргы олоҕу ойуулуур, этнографическай хроника буолан тахсыбыта. Онтон саҥа үлэтэ, тулалыыр эйгэҕэ улаханнык аралдьыйбакка, бу икки киһи ис дууһаларын сыныйар, холку тэтимнээх хартыына.
“Сахафильм” бу уус-уран бырайыага, урукку үлэлэртэн быдан кичэллээхтик, эрдэттэн толору толкуйдаммыта көстөр. Миэстэтигэр туох эрэ тиийбэтэҕиттэн тахсар “импровизация” отой суоҕун кэриэтэ. Саха киинэтигэр продюсерскай үлэ сайдан иһэрэ санааны көтөҕөр, киһини үөрдэр суол.
Бу киинэни бары режиссер маҥнайгы киинэтин курдук кэпсииллэр эрээри, Любовь Борисова, киинэҕэ ончу саҥа киһи буолбатах. Бу иннинэ кини икки уус-уран киинэни устубута, оҕолорго аналлаах “Чоочук”, уонна саха остуоруйатыгар олоҕурбут “Тииҥ мэйии” хартыыналары. Бу төһө даҕаны любительскай таһымнаах киинэлэр буолбуттарын иһин, айааччы буочарын көрдөрөр дьоһуннаах үлэлэр. Любовь Пантелеймоновна киинэ эйгэтигэр өр кэмҥэ үлэлээн, сахалыы бэлиэ киинэлэргэ барыларыгар кэриэтэ кыттыбыта. Уопсайа 23 хартыынаҕа кыттыһан үлэлээбитэ. Онон, бу улахан үлэтин иннинэ, эрчим ылар сүүрүүтэ добуочча уһун буолбута, бэртээхэй түмүгү биэрбит.
КӨРӨӨЧЧҮ АРААҺА
Саҥа хартыына аҥаардас бэстибээл эрэ биһирэбилин ылар көрөөччү киэҥ араҥатыгар анамматах (артхаус) киинэ буолбатаҕын дойдубут киинэ-тыйаатырдара туоһулууллар. Икки нэдиэлэ прокатын туругунан, 6 мөлүйүөн солкуобайтан тахса киириилэнэн, дьон биһирэбилин саарбаҕа суох ылбыта көстөр.
Эрдэ этиллибитин курдук, киин куораттар кириитиктэрэ үксэ сүрдээҕин диэн хайҕаабыттара. Москватааҕы норуоттар икки ардыларынааҕы киинэ бэстибээлин Азия киинэтин уһулуччулааҕар сыллата туттарыллар NETPAC бирииһин «За искренность, внутренний юмор и непретенциозность» диэн ааттаан биэрбиттэрэ. Ол эрээри, букатын истэригэр киллэрбэтэх дьоннор эмиэ баллар эбит. Холобур, Александр Шпагин диэн ааттаах кириитик “мүөттээх оҕонньор туһунан мөлтөх хартыына” диэбит. Уопсайынан “Саха сирин киинэтэ, Арассыыйа киинэтинээҕэр быдан мөлтөх, маргинальнай, сэбиэскэйдии судургу” диэн сыана быспыт. Омос санаатахха кинини өйдүөххэ сөп курдук, киһи барыта үөрүүлээх, чэпчэки тыыннаах киинэлэри сөбүлүөхтээх диэн буолбатах. Ол эрээри, Саха сирин Арассыыйаттан арааран, тас омук дойдутун саныыр курдук киһи, киинэ дириҥ ис санаатыгар тиийбитэ буолуо дуо? Киин сир кириитиктэрэ хайҕаабыттарын, сэмэлээбиттэрин, барытын үрдүкү ыйаах курдук ылынар адьас сыыһа. Сахалыы толкуйдаах бэйэ көрөөччү сыанабыла, ордук оруннаах буолсу.
«Саха сирэ» хаһыакка, edersaas.ru саайтка анаан
Егор КАРПОВ.