Быйылгы курдук ордук тыа сиригэр олорооччуларга уустук сайын кэлбитэ өтөрүнэн биллибэт. Уот кураан ордук оттооһуҥҥа уустуктары үөскэппитэ, ону тэҥэ айгыр-силик айылҕабыт барахсан тыынар тыҥатынан буолар хаарыаннаах хампа күөх тыабыт умайан күүдэпчилэммитэ.
Дьэ, маннык уустук сайын содулларын туоратан, кэлэр кытаанах кыстыгы этэҥҥэ туоруур туһугар саха омук былыр-былыргыттан бэйэ-бэйэҕэ көмөлөсүһэр үтүө үгэһин сөргүтэр кэм-кэрдии тирээн кэллэ курдук. Ол үтүө быһыы Горнай улууһун Бэс Күөлүгэр буолбут алдьархай содулларын туоратыыга хайы-үйэ көһүннэ. Сунтаар улууһун ытык кырдьаҕаһа, улууска бастакынан «Сырдык суол» бааһынай хаһаайыстыбаны тэринэн таһаарыылаахтык үлэлээбит-хамсаабыт, Арассыыйа үтүөлээх пиэрмэрэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин «Хотугу сулус» уордьанын хабалыара, Сунтаар улууһун, Кириэстээх уонна Тойбохой нэһилиэктэрин Бочуоттаах олохтооҕо, 90 саастаах тыыл уонна үлэ бэтэрээнэ Михаил Иннокентьевич Коколов улууһун дьонугар ыҥырыы таһааран, дьоһуннаах көмөнү оҥорон эрэрин туһунан Сунтаартан Борис Николаев суруйда.
Ы Ҥ Ы Р Ы Ы
Күөх сайын ааста, күһүн саҕаланна. Олоххо араас көстүүлэр киһи күүппэтэх өттүттэн буолаллар эбит. Бу сүүсчэкэ сыллар усталарыгар хаһан да буолбатах уот кураан кэлэн, улахан алдьархайы аҕалан суоһар уот “айылҕа баһаара” буолан ааста.
Өбүгэлэрбит билэн өртүүллэрэ
Ити тухары иэгэйэр икки атахтаах, иннинэн сирэйдээх, иирээки дьон уоттаабыттар үһү дуо? Биһиги өбүгэбит, саха омук, төрөөбүт айылҕатын уоттаабакка олорбута. Аньыы даҕаны. Былыр тиэхиньикэ суох эрдэҕинэ, ыаллар ыраах алаастарынан, үрэхтэринэн олорор кэмнэригэр, оттуур ходуһаларын саас-күһүн өртүүллэрэ. Ону даҕаны сыл аайы буолбакка, үс сыл буола-буола уларыта сылдьан өртүүллэрэ. Сыл аайы өртөөтөххө, сылгы кыһын хаһан аһыырыгар чыыбаайыта суох буолара. Чыыбаайы өртөммөтөх ходуһаҕа сэтиэнэх быыһыгар үүнэн ону сылгы сөбүлээн сиир. Өртөммүт сир ото күөх, сымнаҕас буолан сүөһү-сылгы эрэ буолуо дуо, от аһылыктаах харамай барыта сөбүлээн сиир. Ынах үүттэнэр, сылгы уойар, үөн-көйүүр өлөр, убаһа иһэ үөн буолбат. Ол эрээри күһүн эрдэ хагдарыйар, кэнчээритэ суох буолар. Ааспыт үйэ дьоно барахсаттар айылҕаны билэллэрэ-көрөллөрө ураты этэ, хаһан да уоту ыыппаттара. Өртөөбүт сирдэрин сарсыныгар-өйүүнүгэр хос кэрийэн сүгэлээх, күрдьэхтээх сылдьан умуруораллара.
Уот туохтан турда?
Бу быйыл ураты кураан сайын буолан, күн уотуттан сир араҥата дириҥник сылыйан, кууран-хатан сир бэйэтэ умайан таҕыста. Онно эбии ыраах тыаҕа араас эспэдииссийэлэр, сир баайын көрдөөччүлэр араас өстүөкүлэ иһиттэри быраҕыыларыттан, күн уота лупа буолан сылыйан умайдаҕа. Онтон да атын араас төрүөттэринэн, холобур, чаҕылҕан сымалалаах хаппыт маска түһэн, тыалга аалыллан умайыы тахсар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата быйыл сайын бэс ыйыттан саҕалаан үс-түөрт ый устатыгар айылҕа баһаарын кытта охсуһан таҕыста. Хаһан буолбутай кыайтарбат уот баһаара? Уоту умуруорууга 4000 тахса киһи, тыһыынчанан тиэхиньикэ, байыаннай танкеткалар үлэлээтилэр, улахан сөмөлүөттэр, бөртүлүөттэр үөһэттэн уу куттулар – суох, уот умуллубат.
Тустаахха олус ыарахан
Горнай улууһун сиригэр-уотугар турбут баһаар Атамай нэһилиэгэр элбэх дьиэни-уоту, тиэхиньикэни уот былдьаан сиэтэҕэ тоҕо сүрэй! Тыа быыһыгар уһаайба ылан олорор ыаллар дьиэлэрин-уотарын көрө былдьаттылар, бэйэлэрэ быыһаммыттарыгар махтал… Туох кыайыай уоту? Оттуур ходуһаларын, оттообут отторун уокка сиэтэн, аһаҕас халлаан анныгар хаалбыт дьон төһө аймаммыттара буолуой?
Биһиги, Сунтаар улууһун дьоно-сэргэтэ, төһө да ыраах олордорбут, ити үлүгэри тэлэбиисэринэн көрөн, хаһыакка ааҕан, туох эмит көмөнү оҥордорбут диэн санаа киирэр. Бэйэбит курдук тыа нэһилиэгэр сүөһү ииттэн, оттоон-мастаан олорор ыаллар, отторун уокка былдьатан, сүөһүлэрин кыстатан таһаарар кыахтара суоҕа уустугу үөскэтэр.
40 туонна оту биэрэбин
Дьэ ону толкуйдаан көрөн баран, биһиэхэ от үүнүүтэ төһө да мөлтөҕүн иһин, син бары нэһилиэктэр кыстыыр отторун булуннахтара, мин Горнай улууһун Атамай нэһилиэгэр, Бэс Күөлүн ыалларыгар 40 туонна оту биэрэргэ быһаарынным. Атамай нэһилиэгин баһылыгар Федоров Роман Кононовичка 30 туонна оту атыытыгар, 10 туонна оту билэр киһибэр – сылгы ииттэр бааһынай хаһаайыстыбалаах Васильев Виталий Яковлевичка көмө быһыытынан босхо биэрэбин.
Айылҕа алдьархайыгар түбэспит дьоҥҥо көмө наада. Таҥара уон оччону биэриэҕэ. Сэрии сылларын оҕото, аччыктыыры, кыһалҕаны барытын ааспыт киһи буоламмын, ыарахан кэмигэр киһиэхэ көмө, аһыныгас санаа наадатын билэбин-өйдүүбүн. Айылҕа оҕолоро буоллахпыт. Хата, улууһум дьоно, ордор оттоох буоллаххытына, эһиги эмиэ көмөлөһүҥ диэн ыҥырабын. Өссө Дьокуускайга таһаҕас тиэйэ барар массыыналар оту хаайтарыы буолуон иннигэр, эрдэ илдьэн биэрэллэрин улуус салалтата, тыа хаһаайыстыбатын управлениета дьаһайыаххытын сөп этэ. Биһиги, сунтаардар диэн, киэҥ өйдөөх-санаалаах дьон буоллахпыт. Күтүөтүм Валерий Николаевич Романов бааһынай хаһаайыстыба тэринэн үлэлиир. Онон сүбэлэһэн баран, ордор оппутун биэрэбит. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтиттэн миниистири солбуйааччы Николай Афанасьев, сиртэн үүнээйин ылыы департаменын салайааччы Дмитрий Махаров кэпсэтэ сылдьыбыттара.
Быйыл дьыл-күн хойутаан, кыһын да хойутаан кэлиэҕэ. Улахан массыыналары өрүһү туоратыы хойутуо, онон оту паром сырыыта тохтуон иннинэ эрдэ дьаһайыахха наада. От ылааччы дуогабар оҥостор анал боломуочуйалаах киһи кэлэн көрөн тутан барыан наада.
Сунтаартан Михаил Коколов