Бүгүн, ыам ыйын 5 күнүгэр, ССРС норуодунай учуутала, РСФСР үтүөлээх учуутала Михаил Андреевич Алексеев төрөөбүтэ 105 сыла буолла.
Бу ытык киһи туһунан бүтэһик сылларга Саха тыйаатырыгар «Учуутал» испэктээк туруоруллан, документальнай киинэ уһуллан аата үйэтийбитэ. Кини төрөппүт уола, СӨ үтүөлээх учуутала, өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй физикаҕа учуутала Михаил Михайлович Алексеевтыын кэпсэтиини билиһиннэрэбит.
АҔАМ ОСТУОРУЙАЛЫЫРА
Хас биирдии киһиэхэ оҕо саас сырдык өйдөбүлэ төрөппүттэрин кытта ыкса ситимнээх. Мин аҕам туһунан үтүө өйдөбүл сааһыран истэҕим ахсын ордук дьэҥкэрэн, күндүтүйэн көстөр. Бэйэм туспунан билиһиннэрэр буоллахха, биэс оҕолоохпун. Икки кыыс уонна үс уол. Кэргэним бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор, сиэн көрөр. Оҕо сааспыттан быһа тардан кэпсиир буоллахха, аҕам куруук оскуолаҕа сылдьарын өйдүүбүн. Сайыннары оннук үлэлиир буолара, биирдэ эмит бокуойданнаҕына, сөтүөлэтэ киллэрэрэ. Ол эрээри, үлэни уонна дьиэ кэргэни дьүөрэлии тутар ураты талааннаах этэ. Саамай истиҥник өйдүүрүм, аҕам миигин Москваҕа илдьэ барарын эбит. Тоҕо диэтэххэ, оччолорго унньуктаах уһун уочаракка кыра оҕолоох киһини быһа киллэрэллэр эбит этэ. Аҕам дьиэ кэргэнигэр наһаа истиҥ сыһыаннаах буолара. Биһиэхэ остуоруйа кэпсиирин, артыыстыырын, куолаһын араастаан уларытан уустаан-ураннаан кэпсиирин астынарбыт. Оннооҕор ойуун оонньуурун үтүктэриттэн сорох-сорохтор куттанан ытаабыт да түгэннэрэ баара. Аҕабыт наһаа киэҥ билиилээх этэ, арааһы бары кэпсиирэ. Кэлин санаатахха, ол билиититтэн биһиэхэ бэрсээри, элбэҕи кэпсиир эбит.
АҔАМ СЭРИИ ЫАР СЫЛЛАРЫГАР
Аҕам сэрии иннинэ 1938 сыллаахха аармыйаҕа ыҥырыллан барбыта. Хомсомуол буолан кинини тута хомуньууска ылаллар уонна политрук оҥороллор. Ол кэннэ эписиэрдэри кытта бииргэ сылдьар. Сэрии бастакы ыйыгар дивизияларын фашист төгүрүктээһинин кэмигэр билиэҥҥэ түбэһэр, Аҕам ньиэмэс билиэнигэр уһуннук сылдьыбатаҕа. Хас да ый сылдьан баран ньиэмэстэртэн күрээн бэйэбит дьоммутугар кэлэн, 1942 cыл саҕаланыыта хаайыыга түбэһэр. Биирдэ муоста тэптэрэригэр Артемьев диэн кэрэспэдьиэн хаартыскаҕа уста сылдьыбыт. Онно быһалыы наводканан ытыалыылларыгар суруналыыс контузияламмыт. Ол иһин байыаннай хаартыската суох. Арай муоста сууллубут эрэ хаартыската баар. Ону да НКВД хаартыскаҕа түһэрбитэ буолар. Тоҕо диэтэххэ, кинилэр син биир дубльга сылдьаллар буоллаҕа. Кэлин ол Артемьев диэн киһи элбэх сыллар усталара байаҥкамаакка суруйа-суруйа аҕабын “Алексеев диэн азиат саллаат Саха сириттэн сылдьара” диэн көрдөөн, олох хойут булан кинигэтин ыыппыта. Ыарахан сорудах диэн ытыалаһыы аннынан муостаны тэптэриигэ эрдэттэн аармыйаҕа сылдьыбыт үөрүйэх буолан, аҕам эписиэрдэр кэргэннэрин, оҕолорун ньиэмэстэринэн төгүрүйүллүбүт Перемышль куораттан таһаарсыбыт. Аҕабын иккитэ наҕараадаҕа түһэрэн ыыппыттарын ким да көрбөтөх. «За оборону Киева» диэн мэтээл биэрбиттэрэ. Бииргэ аармыйаҕа сылдьыбыт табаарыстарын наһаа үчүгэйдик саныыр этэ. Кэлин доҕотторун көрсүбүтэ. Ол бастакы көрсүһүүлэригэр 99-с стрелковай дивизия буоллахтара дии, Знамялара өйдөбүнньүк буолан хата, сүппэккэ хаалбыт. Ол Знамяны икки Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа – полковник, иккиһэ хапытаан уонна аҕам таһаарбыттар. Ол сэрии бастакы күннэригэр икки сорудаҕы толорбутун иһин.
СЭРИИ ДА, ХААЙЫЫ ДА КИНИ МАЙГЫТЫН УЛАРЫППАТАҔА
Аҕам эппитин, үөрэппитин мин оҕо да, эдэр да сылдьан ардыгар ылыммат курдук буолар кэмнэрдээҕим. Кэлин сааһыран, олоххо уопутуран истэҕим ахсын аҕам эппитэ оруннааҕа, барыта сөпкө этэрин, сүбэлиирин өйдөөн иһэбин. Киһи быһыытынан сүрдээх сымнаҕас буолан, биһиэхэ да сыһыана куруук оннук буолааччы. Эрдэ тулаайах хаалан оҕо дьиэтигэр улааппыта. Ол эрээри, кини сымнаҕас, сэмэй майгытын ол оҕо дьиэтэ, сэрии ыар сыллара да, хаайыы олоҕо да уларыппатахтара. Дьоҥҥо өрүү үтүөнү баҕарар санаалаах, киэҥ көҕүстээх киһи этэ. Аҕам аата үйэтитиллиитигэр сахам норуота, үөрэнээччилэриттэн Иван Шамаев уонна да атыттар улаханнык туруорсубуттара,
өрөспүүбүлүкэбит бырабыыталыстыбата, өрөспүүбүлүкэбит бастакы бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев өйөөбүттэрэ. Түгэнинэн туһанан, кинилэргэ барыларыгар улахан махталбын биллэрэбин.
ЭНТУЗИАСТ ДЬОН ОЛОҔУ ХАМСАТАЛЛАР
Николай Васильев диэн эдэр учуонай баара. Кини Халымаҕа тиийэн аҕам туһунан киинэ уста сатаабыта, барахсан доруобуйата аһаах буолан, олохтон эрдэ туораахтаабыта. Бэйэтин үбүнэн эспэдииссийэ тэрийэн Халымаҕа тиийбитэ да улахан дьыала. Итинник энтузиаст дьон баар буоланнар, олоҕу сүрүннүүллэр, хамсаталлар. Кини инники былаана элбэх этэ, ол курдук Украинаҕа, Перемышль куоракка тиийиэхтээх былааннара барыта хаалаахтаабыттара. Онон бу талааннаах, эрдэ олохтон барбыт учуонай дьонугар махталбын тиэрдиэм этэ. Урут даҕаны, билигин даҕаны маннык энтузиаст дьон олоҕу тупсараллар, сүрүннүүллэр.
АҔАБЫНЫЫН БИИРГЭ ҮЛЭЛЭЭБИТИМ
Мин аҕабын кытта бииргэ оскуолаҕа үлэлээбит дьоллоохпун. Кэнники, Сойуус эстиитин кэмигэр учууталбыттан тохтоон, биэс оҕобун иитэр туһуттан атын үлэҕэ көспүтүм. Оччолорго учуутал хамнаһа олох кэлбэт буолбута. Ону аҕам олох сөбүлээбэтэҕэ. Кини миэхэ куруук, учууталлыахтааххын диирэ. Аҕам өлбүтүн кэннэ учуутал идэтигэр төнүннэҕим дии. Онон аҕам сүбэтэ олохпор сирдьит буолан өрүү көмөлөһөр.
Михаил Андреевич Алексеев —
1917 сыллаахха ыам ыйын 5 күнүгэр Бүлүү улууһун Баппаҕаайы нэһилиэгэр төрөөбүтэ.
1964 c. САССР үтүөлээх учуутала.
1972 c. CCРС үтүөлээх учуутала.
1982 с. РСФСР норуодунай учуутала.
Ленин уонна Үлэ Кыһыл Знамятын,
Аҕа дойду сэриитин иккис истиэпэннээх уордьаннарын кавалера.
А.Е.Кулаковскай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата.
ССРС үөрэхтээһиҥҥэ туйгуна. Бүлүү улууһун бочуоттаах олохтооҕо.
Ульяна Захарова.