Сүүһүнэн, тыһыынчанан сылларга саханы саха гынан кэлбит, “сөрүүн сүөгэй курдук сүрэҕи-быары сөрүүкэтэр”, “муора уутун курдук баай” ийэ тылбыт барахсан дьылҕата бу билиҥҥи үтүргэннээх үйэҕэ олус уустук. Аан дойдуга барытыгар бүрүүкүүр глобализация топпот маҥалайыгар киирэн, туох да сураҕа-садьыга суох симэлийэн хаалыа дуо? Ким да билбэт…
Хас биирдии саха киһитэ төрөөбүт төрүт тылын хайдах эмэ гынан харыстыыр эрэ буолбакка, сайыннарар туһугар кыһалла сатыахтаах, ол кини – Ытык иэһэ. Сорох ону санаабат даҕаны. Биллэн турар, ити киһи аайы кыаллар буолбатах.
Ол эрээри, биирдиилээн ийэ тылбыт сүтэн-иҥэн хаалбатын туһугар тугунан да кэмнэммэт үлэни ыыппыт, билигин анаан-минээн сыралаһан дьарыктана сылдьар дьиҥнээх патриоттар, саха тылын үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар – норуот киэн туттуулара! Баҕар, билигин биһиги кинилэргэ сылаас сыһыана суохпут да иһин, үйэлэр солбуллан истэхтэрин аайы, кэлэр көлүөнэ кинилэри саныа-ахтыа, сөптөөхтүк сыаналыа!
Оттон бу салааҕа сыһыана суох биирдиилээн киһи хайдахтаах курдук сүдү үлэни ыыталларын билэн, киһи сөҕөр-махтайар. Хайдах хайгыаххын, төһөлөөх махтаныаххын билбэккин. Бу соторутааҕыта интэриниэт ситимигэр “Сахамедиа” генеральнай дириэктэрэ Алексей Чертков, “Саха сирэ” хаһыат кылаабынай эрэдээктэрэ Родион Кривогорницын электроннай сахалыы-нууччалыы тылдьыты сүрэхтээһиннэрэ буолла. Тылдьыт ааптара – тиэхиньиичэскэй наука хандьыдаата, уһуннук Космофизика институтугар үлэлээбит, Уус Алдантан төрүттээх, Саха сиригэр киэҥник биллибит Иван, Александр, Афанасий Мигалкиннар убайдара Василий Мигалкин эбит. Киниэхэ программист Ньургун Леонтьев көмөлөспүт.
Тылдьыты киэҥ эйгэҕэ, норуот билиитигэр таһаарыыны Алексей Чертков, Родион Кривогорницын көҕүлээбиттэригэр, бэйэлэригэр ылыммыттарыгар ааптар махтанна.
Василий Васильевич бу тылдьытыгар 102 тыһыынча тыл баар диэн билиһиннэрдилэр. Киһи ураты сэҥээрэрэ, саха тылын быһаарыыта, нууччалыы тылбааһа эрэ буолбакка, нуучча тылын сахалыы тылбааһа эмиэ тэҥҥэ киирбит, бу саха аймахха тугунан да сыаналаммат күндүттэн күндү бэлэх. Дьэ, уһуннук дьулуһан, биир да күн тохтообокко, 23 сыл устата анаан-минээн дьарыктаммыт үлэтэ куйаар ситимигэр киирэн, саха тылын аан дойду ханнык баҕарар муннугар билсиһэр, ааҕар, үөрэтэр кыаҕы биэрбитэ үчүгэйин. Сүрэхтэнии кэмигэр Красноярскайтан, Турцияттан, Сербияттан, атын да сирдэртэн сэҥээрбиттэрин, үөрбүттэрин-көппүттэрин биллэрдилэр.
Ол да иһин, бу тылдьыт саха норуотун эрэ кылаата буолбакка, аан дойдуга ураты миэстэни ылар түүр тыллаах норуоттар тылларын үөрэтээччилэргэ улахан көмөлөөх буолуохтааҕа чуолкай.
Дьэ, тылдьыты хайдах туһаналлар эбитий диэн, куйаар ситимигэр киирэн, Яндекска судургутук “Словарь Мигалкина” диэн суруйан арыйааппын кытта, “Словарь” быһаарыыта баар. Онно “якутское слово”, аллара өттүгэр “русское слово” диэҥҥэ көрдүүр тылгын суруйан баран, халлаан күөҕүнэн суруллубут “перевод” диэни баттаатыҥ да, көрдүүр тылыҥ быһаарыылара күөрэс гына түһэллэр.
Холобура, “ынах” туһунан билиэхпин баҕаран көрдөөбүппэр, бу тылтан ситимнээхтэр тылбаастаммыттар: ынах айыыһыта —покровительница коров, ынах буоһаабыт — корова стала стельной, ынах бүөрэ — неровная, бугристая, ухабистая местность, ынах быата — поводок коровы, которым привязывают к стойлу, ынах омурда — молодило, ынах тыла – пиявка, ынах хаана — кровь коровы после убоя, ынах чыычааҕа — желтая трясогузка, ынахсыты тартар — обряд обогащения к богине, ынахтыы — поштучно, тарбаабыт ынах курдук — равнодушный ко всему, ала ынах — белобокая корова, иэтинньэҥ ынах – корова, спокойно терпящая проведение массажа вымени, ыт үрбэт, ынах маҥыраабат буолуҥ — станьте затворником, ынах ахтан эрэр — у коровы начались родовые потуги, ынах муоһун курдук — одинаково, в равных условиях о.д.а., барыта 53 тыл тылбаастаммыт. Ол иһигэр холбуу тыллар, сомоҕо домохтор бааллар.
Дьэ маны олоҕун устатын тухары космонавтика эйгэтигэр үлэлээбит, аһаҕас билиигэ киэҥник таһаарыллыбат научнай үлэлэрдээх учуонай В.В.Мигалкин иллэҥ кэмигэр, өрөбүллэригэр отучча сыл устата картотека оҥорон, илиитинэн бэчэттээн, кинигэ бөҕөтүн хасыһан, көрдөөн, тэҥнээн оҥорон, норуотугар утары уунан, бэлэми остуолбутугар ууран биэрбитэ, чахчы да Саха сирин устуоруйатыгар көмүс буукубанан суруллар ураты түгэн диэн бэлиэтиэх тустаахпыт.
Куйаар ситимигэр эрдэ тахсыбыт “Саха тылын быһаарыылаах тылдьытын” туһаныыны кытта маны тэҥнээтэххэ, мин көрүүбэр, Мигалкин киэнэ судургу быһыылаах. Ити үөһэ эппитим курдук, ханна баҕарар сылдьан наадыйаргын көрдөөтүҥ да, тута тахсан кэлэр.
Оттон Национальнай библиотека электроннай каталогар киирбит “Быһаарыылаах тылдьыты”, ааһан иһэн, ылбычча туһаммаккын. Тоҕо? Электроннай библиотекаҕа регистрацияламмыт буолуоххун наада. Аны киирэргэр биэс сыыппаралаах ааҕар билиэккин суруйаҕын, эбии алта сыыппаралаах парольгун киллэрэҕин, ол кэннэ биирдэ дьэ эйиэхэ ааннара арыллар. Онон үгүстэр, бастатан туран, судургутун, “Саха сирэ” хаһыат «Эдэр саас» саайтыгар баар Мигалкин тылдьытын талыахтарын сөп, онтон ааҕалларыгар табыгастаах эбит дии санаатым.
Бу тылдьыт, бастатан туран, маассабай информация сириэстибэлэрин тэрилтэлэригэр күннээҕи туттар энциклопедияларын курдук суолталаах тылдьыт буолуо. Ханнык баҕарар эрэдээксийэҕэ киирдэххинэ, саамай туттуллар, илдьирийбит кинигэнэн тылдьыттара буолааччы дии.
Өссө хаһыатчыттарга эрэ буолбакка, тэлэбиидэнньэ, араадьыйа эйгэтигэр үлэлээччилэргэ эмиэ наадалаах буолуо этэ. Таарыйа аҕыннахха, “Саха” НКИХ сахалыы тылы харыстааһыҥҥа бу Василий Мигалкин курдук үлэлэһэрэ буоллар дии саныыгын ээ. Дьиҥнээхтик ылсан, били киинэлэригэр курдук “Күдээринэ күүрээннии” буолбакка, саха тыла симэлийбэтин, атын тыл «сиэбэтин» туһугар, патриоттуу санааны ылынан, ураты үтүөлээх Дапсыны салгыыр учуонайдары ыҥыран, кинилэр кыһамньыларын уурдаран. Университекка, институкка хандьыдаат, дуоктар, бэрэпиэссэр бөҕө баар. Аудиторияҕа аҕыйахтыы устудьуону мунньан олорон үөрэтэр дьон, ама бэйэлэрин норуоттарыгар тахсалларын сөбүлэһиэхтэрэ суоҕа дуо?!
Сороҕор киһи тэлэбиидэнньэни көрө олорон кэлэйэр, киэр хайыһар. Биллэр-көстөр дьоммут, ыччаттарбыт оннооҕор ыйдарбыт сахалыы ааттарын умналлар: “март” дииллэр, “күнэ” диэни билбэттэр, “числатыгар” дэһэллэр. Нууччалыы тылы баһыйа туттан сахалыы саҥарабыт диэһин харса суох кимэн киирэн иһэр. Онно мэһэйдэһии, туората, тупсара сатааһын кыаллыбат туругар киирэн эрэр. Биллэр ырыаһыт “бараарыскай, кэлээрискэй…» диэн ийэ тылбытын күлүү-элэк гынар ырыатын тэлэбиидэнньэ хас эмэ сылы быһа хал буолуохха диэри хатылаа да хатылаа…
Соторутааҕыта сүүрбэччэ уһуйаан оҕотун таһааран, “маамабын таптыыбын” диэн күппүлүөт аайы төннөн кэлэ-кэлэ, «маама” диэн тылы хатылааһыннаах ыллатан муҥнаттылар. Оттон «ийэбит” диэн минньигэстэн-минньигэс тылы ааттаан ыллаттахтарына, тоҕо сатамматый? Кинилэргэ “ийэ” диэн иэйэн ыллыыр бобуулаах дуу? Бу судаарыстыбаттан үбүлэнэр тэлэбиидэнньэ бүтүн Саха сирин, аан дойду үрдүнэн көстөр биэриитэ ээ. Оҕолорбутун кыра саастарыттан итинник ыллатар, оннугу тэлэбиидэнньэбит пропагандалыыр курдук буоллаҕына, сахабыт тыла төһө уһун үйэлэнэр? Итинник, төрөөбүт тылга суолта биэрбэт биэриилэр таҥнары тардаллара элбээн иһээрэй…
Билигин, туох да кистэлэ суох, тэлэбиидэнньэ хаһыаты баһыйда. Көрөөччүтэ, истээччитэ тэҥэ суох элбэх. Аҥаардас инстаграмыгар сурутааччыта 100-чэ тыһыынча. Билигин кинилэр көстүбэтинэн “саха тылын учуутала” буоллулар. Онон бу хайысхаҕа эппиэтинэстэрэ хас эмэ бүк үрдүөх тустаах.
Урут саха тэлэбиидэнньэтигэр, араадьыйатыгар, кылгас кэмҥэ да буоллар, диктордыыр эрдэххэ, тылга ирдэбиллэрэ олус да күүстээҕэ. Ырытыы, сэмэлээһин, сэрэтии хас биэрии кэнниттэн буолара. Ол эдэрдэргэ олус туһалааҕа.
Бука кыһалыннахтарына, тылы сайыннарыыга анал биэриини элбэтиэхтэрин сөп. Сорох солуута суох биэриилэр оннуларыгар да бириэмэ көстүөн сөп ини. Биирдэ “ыччат сөбүлүүр биэриитэ” диэн ааттанарга, күннүгү (чыыһылынньыгы) түргэнник хайыта тардарга, кумааҕы туруорарга, быһата, олоххо туохха да наадата суохха куоталаһаллара. Төһө да шоу буолбутун иһин.
Холобура, маннык биэриилэр оннуларыгар ийэ тылы сайыннарыыга, харыстааһыҥҥа аналлаах, оскуола оҕолорун, ыччаттары оскуолаларынан, нэһилиэктэринэн, улуустарынан тэлэбиидэнньэҕэ таһааран куоталаһыннарар, билиилэрин хаҥатарга уһуйар биэриилэр, көрдөөһүннэр наадалар быһыылаах. Мин саныахпар, олор олохсуйан бардахтарына, Сайа, Талбан, Белоусов таһаарыыларыныы, норуокка киэҥ сэҥээриини ылыа, хас ыал аайы ымыы курдук ылбаҕай кэпсээннээх күндү ыалдьыт буолуо этилэр.
Онно бүгүҥҥү суруйуум дьоруойа 102 тыһыынча тылы биир да солкуобай төлөбүрэ суох, босхо быһааран, тылбаастаан биэрэн, саха дьонугар үйэлээх бэлэҕи оҥорбут Василий Васильевич Мигалкин курдук, ийэ тылга таптал, норуот туһугар үйэлээҕи оҥорорго ураты кыһамньылаах, айымньылаах сыһыан, ырааҕы өтө көрөн үлэлээһин наада.
Бука, тылдьыкка сыыһаны-халтыны булуохтара. Үлэлиир киһи сыыһар. Мин тылдьыт кэлин өссө байытыллан иһиэ дии саныыбын. Салгыы биһиги көлүөнэ да мунаарар тылларбытыгар болҕомто ууруоҕар эрэнэбин. Онно улуу суруйааччыларбыт айымньыларыгар көрдүөн сөп. Мин көрдөхпүнэ, Далан “Тыгын Дархан” арамааныгар баар умнулла быһыытыйбыт тыллартан сорохторо киирбэтэхтэр дуу: дугуй, сэҕил, диэрдэ, диэл, дуулаҕа, көйөлгө, күҥэһэ, кэһэх о.д.а.
Түмүккэ, билигин кыра биэнсийэҕэ иитиллэн, солотуйан олорор, тылдьыт сүрэхтэниитигэр эппиттэрин курдук, “саха Даля”, “гений” Василий Васильевич Мигалкин өссө салгыы дьарыктаныа диэн туран, бырабыыталыстыба таһымыгар, норуотун тылын үйэтитэр туһугар 23 сыллаах бу үлэтэ, эрэйэ тиллэрин курдук, сөптөөхтүк сыаналанарыгар баҕарабын. “Сахабыт тыла баар эрэ буоллаҕына – норуоппут баар буолуо!” диэн мээнэҕэ этиллибэт.
Василий АЛЕКСЕЕВ,
бэтэрээн суруналыыс.
Бэрдьигэстээх.