Мэҥэ Хаҥалас II-с Мөҥүрүөнүн Үтүлүктээх алааһыгар Мэҥэ таас туруорулунна

Бөлөххө киир:

Балаҕан ыйын 22 күнүгэр Мэҥэ Хаҥалас II-с Мөҥүрүөнүн Үтүлүктээх алааһыгар нэһилиэк тэриллибитэ 120 сылыгар анаан Кычкин Андрей Васильевич-Чурулаан кинээс үрдүк аатыгар сүдү улахан кэриэстэбил «Мэҥэ Таас» туруорулунна. II-с Мөҥүрүөнтэн төрүттээх дьон-сэргэ бары Кычкиннар халыҥ аймах сыдьааннара буолаллар. Ыраахтан-чугастан мустан бу историческай дириҥ ис хоһоонноох тэрээһиҥҥэ кыттыыны ылан, тоҕуоруһа мустаммыт сүрдээҕин астынныбыт уонна сүргэбит көтөҕүлүннэ.

Бу тэрээһин Мэҥэ Хаҥалас улууһун I-кы Мөҥүрүөнүттэн төрүттээх Кычкиннар халыҥ аймах түмсүүтүн историятыгар эмиэ биир дьоһун күҥҥэ кубулуйда. Ытык киһи үрдүк аатыгар мэҥэ таас туруоруллуутугар анаан-минээн Дьокуускай куораттан өрөспүүбүлүкэ бастыҥ алгысчытын — Алгысчыт Өлөксөөнү ыҥыран таһааран, маннык сүдү тэрээһиҥҥэ ананар алгыс сиэрин-туомун тутуһуннардылар.

Айылҕаттан айдарыылаах Алгысчыт Өлөксөөн этиитинэн, биир байтаһын тиҥэһэни, бастатан туран, Үтүлүктээх алаас хабыллар хаба ортотугар ытык киһибитигэр анаан астатта, субай хаанын бүтүннүү ийэ буорга куттарда.  Ол кэнниттэн алта эр бэртэрин Кычкиннар аймахтан талан ылан, өбүгэбит Чурулаан кинээс уҥуоҕа харалла сытар томторугар кэккэлэһэ үүммүт баараҕай тииттэр икки ардыларыгар тыһаҕас төбөтүн, туйахтарын, кутуругун ачаахтаах мастары саайтаран, төбөтүн илин диэки хайыһыннаран, ачаахтары тиҥэһэ тириитинэн бүрүйтэрэн, түөрт атахтаан, кутуруктаан сүөһү турарын курдук тииртэрэн оҥортордо. Аны сүрэҕин, быарын, бүөрүн, иһин-үөһүн иннигэр илин диэки кэккэлэччи тэлгэттэрэн баран алгыстаата.

Алгыс түһэр кэмигэр кыырай халлаантан үс суор кэлэн элиэтээн баран, илин диэки көттүлэр. Онтон алгыс бүппүтүн кэнниттэн төннөн кэлэн кыырай халлааҥҥа эргиччи көттүлэр. Бу маннык көстүү сүөһү астааһынын кэмигэр буолбатаҕа, биир да суор көстүбэккэ чуумпутук ас астаммыта. Алааска хаалбыт ыччат дьону кытта эдьиийдэр кутаа оттон, сибиэһэй эттэн күөс күөстээн, остуол тардан киирэн барбыппыт. Күөс буһаатын кытта, халдьаайыттан эр бэртэрэ Алгысчыт Өлөксөөннүүн төннөн кэлэн бука барыбытын кутаа тула мунньан, сиэр-туом быһыытынан II-с Мөҥүрүөн дьонун-сэргэтин, ыалдьыттары, кэнчээри ыччаттарбытын алгысчыппыт алҕаабытын чуумпуран туран иһиттибит ис сүрэхпитинэн, дууһабытынан, өйбүтүнэн-санаабытынан ылынан уйгулаах алгыһы иҥэриннибит.

Алгыһы ылыныы кэнниттэн Кычкиннар аймахтар эр дьоно Алгыстаах Өлөксөөнү кытта мэҥэ тааспытын мустубут дьон ытыстарын тыаһыгар доҕуһуоллатан үөрүүлээх быһыыга-майгыга арыйдылар. Сүдү бөдөҥ таас Алдантан аҕалыллыбыта. Сымара улахан мэҥэ тааска мемориальнай табличкаҕа Чурулаан аата көмүс буукубанан суруллан, үйэлэргэ өспөт бэлиэ буолбутун бука бары долгуйа аахтыбыт, сибэкки дьөрбөтүн уурдубут.

Бастакынан бу дьоһун тэрээһин суолтатын уонна историятын туһунан II-с Мөҥүрүөн Кычкиннарын аҕа баһылыга Руслан Николаевич Кычкин мустубут дьоҥҥо сырдатта. Василий Иннокентьевич Пинигин II-с Мөҥүрүөн Кычкиннара диэн кимнээҕин билиһиннэрдэ, былыр-былыргыттан хайдах дьаһанан алаастарынан олорбуттарын, сүрүн дьарыктарынан сүөһү уонна сылгы иитиитэ буолбутун туһунан кэпсээтэ.

Кычкиннар түмсүү аҕа хааннара Модест Дмитриевич Кычкин бу II-с Мөҥүрүөн Кычкиннара бука бары I-кы Мөҥүрүөн арҕаа Мөҥүрүөнүттэн төрүттээхтэрин история кэрэһилиирин туһунан кэпсээтэ. Кини эһээтэ Алексей Алексеевич Кычкин этэринэн, биир балта II-с Мөҥүрүөн ыччата Попов-Мачча аҕатын ууһун уолугар сүктэн кэлэн манна тэнийбиттэрин эттэ. М.Д Кычкин эһээтэ бу ыалга биир уолун ииттэрэ биэрбит, кэлин ол уола Попов диэн араспаанньаламмыт эбит. Ону таһынан Кычкин Суола Киргиэлэйэ диэн киһи эмиэ манна арҕаа Мөҥүрүөн Атахааныттан көһөн кэлэн олохсуйбут, ыччаттарын тэниппит.

Бу тэрээһиҥҥэ элбэх санаа үллэстиитэ буолла, инники былааннар толкуйданнылар. Дьоһун тэрээһини көҕүлүттэн тутан тэрийбит Р.Н Кычкиҥҥа, В.И Пинигиҥҥэ, С.Я Капитоновка, Г.Н Кычкинаҕа, Хорообуттан кэлбит Чурулаан кинээс сыдьааннарыгар Пинигиннэргэ бука бары аймахтар ааттарыттан барҕа махтал эттибит. Чурулаан кинээс ыалдьытымсах, уруумсах, ырааҕы өтө көрөр майгытын-сигилитин утумнаан кини ыччаттара мустубут дьону барытын сибиэһэй тыһаҕас этинэн күндүлээн, дьиэбитигэр бука бары өттүк харалаах, илии тутуурдаах үөрэн-көтөн тарҕастыбыт.

Кэм кэрдиис субуллан устан аастаҕын аайытын, үтүө киһи үйэлээх аата уос номоҕо буолан, кэнчээри ыччакка кэпсэнэ, ахтылла сылдьара олус улахан суолталаах. Ол курдук II-с Мөҥүрүөҥҥэ мэҥэ таас туруоруллубут, дьиҥ чахчы бэйэтин кэмигэр үтүө суобастаахтык олорон ааспыт, дьонун-сэргэтин турууласпыт I уонна II-с Мөҥүрүөн Кычкиннарын хорук хааннарын этигэр-хааныгар иҥэринэ сылдьыбыт ытык киһибит Андрей Васильевич Кычкин-Чурулаан кинээс үтүө аата үйэттэн үйэҕэ, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ ааттана туруохтун!

Сахабыт норуота биир эмиэ биллэр, ытыктанар киһитэ Ксенофонт Дмитриевич Уткин-Нүһүлгэн сурукка тиһэн хаалларбыт, хомоҕой хоһоон гынан көтүппүт илбистээх тылларынан түмүктүүбүн:

«Уолан киһи уһуктаах.
Биллэр киһи бэлиэлээх.
Өйдөөх киһи — үйэлээх.
Удьуоругар уунардаах».

Бу курдук күүстээх бэргэн тыллар хас биирдии сахалыы куттаах киһиэхэ иҥэн, сүгүрүйэн сүрэх тэбиитин күүһүрдэр, сылаас хааны эргитэр, санааны көтөҕөр, эрчимирдэр аналлаахтар.
Биһиги ытык өбүгэлэрбититтэн биирдэстэрэ Кычкин Андрей Васильевич-Чурулаан кинээс курдук дьон үйэҕэ биирдэ үөскээн ааһаллар.

Февронья Николаевна Егорова,

СӨ үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ, СӨ үөрэҕириитин туйгуна,

СӨ профессиональнай үөрэхтээһинин туйгуна, «Гражданскай килбиэн» бэлиэ хаһаайына,

Учууталлар учууталлара, I Мөҥүрүөн уонна Майа нэһилиэктэрин Бочуоттаах олохтооҕо.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0