Ил Дархан Айсен Николаев 2018 сыл ахсынньы 11 күнүгэр таһаарбыт «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын стратегическай хайысхаларын туһунан» ыйааҕар сүөһүттэн ылыллар бородууксуйаны дэлэтиигэ сири оҥоруу быһаарар оруоллааҕын ыйбыта.
edersaas.ru
Онон сибээстээн, муус устарга Ытык Сүбэ мелиорация боппуруоһун көрөн, тустаах уурааҕы таһааран, бырабыыталыстыбаҕа сүбэ бэрээдэгинэн этии киллэрбитэ.
Сири оҥордоххо сир буолар
Уһун, тымныы кыһыннаах дойдуга хонуу муҥунан хороҕор муостааҕы, сыһыы муҥунан сыспай сиэллээҕи иитэн олорбут өбүгэлэрбит мээнэҕэ маннык эппэтэхтэрэ. Кинилэр сиргэ-уокка, эгэ, ходуһаҕа, бааһынаҕа дуо, бэрт харыстабыллаахтык сыһыаннаһаллара, мэлдьи ыраастыы, сэтиэнэх былдьаары гыннаҕына өртүү, курааннаары гыннаҕына ньүөлсүтэ, ууга ыллардаҕына уутун түһэрэ сылдьаллара. Архыып чахчылара этэллэринэн, Иркутскайдааҕы генерал-губернатор Муравьев дьаһалынан, биллэн турар, олохтоохтор туруорсууларынан, XIX үйэ иккис аҥаарыгар киин уонна Бүлүү эргин улуустарга ууну түһэрии, күөллэри көһөрөн ходуһа, мэччирэҥ сирдэрин кэҥэтии үлэтэ балачча күүскэ ыытыллыбыт. 1845-1880 сс. билиҥҥи Ньурба улууһугар 1,3 тыһ. акр сир уута түһэриллибит. ХХ үйэ саҕаланыытыгар бурдуктаах Өлүөхүмэҕэ ууну халытан сири нүөлсүтэр 35 ситим баар эбит!
Сэбиэскэй былаас сылларыгар тыа хаһаайыстыбатын сирин тупсаран оҥоруу холкуостар, сопхуостар күүстэринэн ыытыллыбыта. Бу үлэ чуолаан 1970-1980 сс. далааһыннаммыта, онуоха бурдук уонна тыа хаһаайыстыбатын үрдүк үүнүүтүн ылар туһугар, сири оҥоруу туһунан 1966 сыллаахха ылыллыбыт бырагыраама тирэх буолбута. Ити сыл Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин иһинэн үлэлии олорбут Уу хаһаайыстыбатын салаата Мелиорация министиэристибэтигэр уларытыллан тэриллибитэ. Дьэ бу кэмтэн ыла 1994 с. диэри өрөспүүбүлүкэҕэ 63,3 тыһ. гектар сир нүөлсүтүллүбүтэ, 57,7 тыһ. гектар сир уута түһэриллибитэ, 5,5 тыһ. гектар сири хабар нүөлсүтэр ситим оҥоһуллубута. 1961-1965 сс. кытары тэҥнээтэххэ, онус бэтилиэккэҕэ соҕотуопка кээмэйэ хортуоппуйга 8,6 төгүл, оҕуруот аһыгар 5,4 төгүл, үүккэ 45 % үрдэтиллибитэ. Оҕуруот аһын 100 %-а, хортуоппуй 80%-а, сүөһү аһылыгын 20 %-а тупсарыллыбыт бааһыналарга үүннэриллэрэ. Тустаах министиэристибэни таһынан, “Якутгипроводхоз”, “СибНИИГиМ” салаатын курдук бырайыактыыр-научнай тэрилтэлэр, “Якутмелиоводстрой” уонна Нүөлсүтүллэр ситимнэри туһаныы управлениета диэн анал тэрилтэлэр баар буолбуттара, быһата, бүтүн систиэмэ үлэлээбитэ.
1998 с. “Якутводмелиорация” ПСЭУ суох оҥоһуллан, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин иһинэн үлэлиир управление тэриллибитэ. “Сири мелиорациялааһын уонна тыа хаһаайыстыбатын уунан хааччыйыы управлениета” судаарыстыба бүддьүөтүн тэрилтэтэ билигин сэттэ салаалаах, 222 үлэһиттээх, нүөлсүтэр ситимнэри, тыа хаһаайыстыбатын уунан хааччыйар тутуулары көрөр-истэр, сири төрдүттэн тупсарыы үлэтин ыытар.
Уу олох тыына
Икки үйэ алтыһар кирбиитигэр илин эҥээр улуустарга үс бөдөҥ уу ситимэ (“Өлүөнэ – Мүрү”, ”Өлүөнэ – Туора Күөл”, “Бэдьимэ – Нал”) тутуллан үлэҕэ киллэриллибитэ. Өлүөнэ эбэттэн уонтан тахса мөлүйүөн кубометр уу хачайданан Уус Алдан, Мэҥэ Хаҥалас, Чурапчы сирдэрин-уоттарын угуттуур, Бэдьимэ ситимэ Мэҥэ Хаҥалас Доллутун уонна Төҥүлүтүн нүөлсүтэр. Онон, өрүстэр кирбиилэригэр сытар, мэлдьи курааҥҥа оҕустарар нэһилиэктэр уунан хааччылыннылар. Маны таһынан, Тааттаҕа Киэҥ Эбэ ситимэ, Нам улууһугар Таастаах ситимэ үлэлииллэр, былырыыҥҥыттан Бүлгүттээх ситимэ сөргүтүллэн эрэр. Ити эрээри, үбүлээһин ситэтэ суоҕуттан, Өлүөнэ ситимэ толору күүһүнэн үлэлии илик диэн билиниэххэ наада.
Сүүрбэ сыл куулайбыт кыһалҕа
Эмиэ үбүлээһин ситэтэ суоҕунан, мелиорация эбийиэктэрин аҥаара ситэ туһаныллыбаттар. Холобур, кураайы сирдэргэ сааскы ууну халытан 24 тыһ. гектар ходуһаны нүөлсүтэр кыамталаах 40 ситимтэн 19-һа, ууга былдьанар 68 тыһ. гектар ходуһаны куурдар 126 ситимтэн 35 %-а эрэ үлэлииллэр. Барыта 70 аһыллар-сабыллар быһыт баарыттан 42-тэ үлэлиир кыахтаах, 28 быһыт саахалланар туруктаах. Урут хаһыллыбыт хоруулар сылтан сыл оһон, ууну аһарар кыамталара кыччыыр, килиимэт сылыйыытыттан быһыттар ис тоҥноро ирэн, онуоха эбии сааскы халаан айгыратан, туруктара мөлтөөн иһэр. Ууну халытан нүөлсүтэр ситимнэр 313 км усталаах ханаалларыттан аҥаара чөлүгэр түһэриини эрэйэр.
Тыа хаһаайыстыбатын уунан хааччыйар 190 тутууттан 23 эрэ хапытаалынай оҥоһуулаах, атыттар бырайыага суох тутуллубут буоланнар, хаһан баҕарар алдьанар итиэннэ нэһилиэнньэлээх пууннарга, норуот хаһаайыстыбатын эбийиэктэригэр суоһуур кутталлаахтар. Улуустарга 73 иһэр ууну хааччыйар сир баарыттан 46-та сөргүтүүнү эрэйэр. Ордук мөлтөх туруктаах үс эбийиэк (Горнай улууһугар Матта үрэх, Чурапчыга Чурапчы күөлүн, Дьокуускайга Маҕан суолун сэттис килэмиэтиригэр баар ууну мунньар сирдэр быһыттара) Ыксаллаах быһыы-майгы министиэристибэтин итиэннэ “Ростехнадзор” уорганнарын хонтуруолугар киирдилэр. 2014-2016 сс. ыытыллыбыт чинчийии түмүгэ илин эҥээр улуустарга баар тыа хаһаайыстыбатын уунан хааччыйар 23 эбийиэк үксэ эргэрбитин, саахалланар туруктааҕын көрдөрдө.
Кэлиҥҥи сылларга мелиорация ситимнэрин сөргүтүүгэ үлэ төрүт ыытыллыбатын кэриэтэ. Ходуһа сирин, бааһыналары тупсаран оҥоруу кээмэйэ сыллата аччаан иһэр. Ол түмүгэр, тыа хаһаайыстыбатын улуустардааҕы управлениеларыттан хомуллубут чахчынан, 2017-2018 сс. нүөлсүтүллүбүт уонна уута түһэриллибит ходуһалартан 45-50 тыһ. т от, эбэтэр гектар ахсыттан ортотунан 15 ц оттоммута. Хомойуох иһин, бу өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн соҕотуопкаламмыт от аҕыс-тоҕус эрэ бырыһыана. Нүөлсүтэр уонна куурдар ситимнэр кыамталарын толору туһаннахха, гектар ахсыттан 25-30 ц от оттонор, атыннык эттэххэ, көннөрү ходуһатааҕар икки төгүл элбэх от ылыллар кыахтаах. Ол эрээри, үп ситэ көрүллүбэт, база хаҥатыллыбат, тиэхиньикэ саҥардыллыбат уонна каадыр бэлэмнэммэт буолан, сири мелиорациялааһын тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарыыга сабыдыала төрүт дуона суох. Улуустардааҕы салаалар дьылҕалара уустугурда. Холобур, Чурапчы улууһугар 2008 сылга диэри биир бөдөҥ тэрилтэ быһыытынан үлэлээн-хамсаан кэлбит Мелиорация тэрилтэтэ улуустан да, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтиттэн да күттүөннээх өйөбүлэ суох буолан, эстэр дьылҕаланна! Салгыы маннык бардахха, салаа төрүт эстэр, бу тухары син көрүллэн кэлбит эбийиэктэр алдьанан-кээһэнэн баранар кутталлаахтар.
Түмүк оннугар
Итинниккэ тиэрдибэт туһугар маннык дьаһаллары уталыппакка ыларга этии киллэрэбин. Туох ханнык иннинэ, сири мелиорациялааһын уонна тыа хаһаайыстыбатын уунан хааччыйыы эйгэтигэр биир кэлим бэлиитикэни олохтуур инниттэн, Сири мелиорациялааһын уонна уу хаһаайыстыбатын министиэристибэтин тэрийиэххэ.
Билигин оҥоһулла сылдьар “2020-2024 сс. тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын уонна тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын, сырье итиэннэ ас-үөл ырыынагын сүрүннээһин” судаарыстыбаннай бырагыраама мелиорацияҕа уонна тыа хаһаайыстыбатын уунан хааччыйыыга анаммыт хос бырагырааматыгар манныктары учуоттуохха:
Бастакытынан, сири оҥорууну тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыытын чорботуллар хайысхатын быһыытынан билиниэххэ, улуустарга хонуу-мелиорация этэрээттэрин тэрийиэххэ, уунан хааччыйар гидротехническэй тутуулар итиэннэ уу ситимнэрэ куттала суох буолууларын хааччыйыахха.
Иккиһинэн, мелиорация эбийиэктэрин уонна тыа хаһаайыстыбатын уунан хааччыйар тутуулары хапытаалынайдык өрөмүөннээһиҥҥэ уонна саҥаттан тутууга, ону таһынан үлэ тиэхиньикэтин саҥардыыга (экскаватордары, бульдозердары, соһор-тардар, холбонор тиэхиньикэни лизиҥҥэ атыылаһарга) үбүлээһини сыллата көрүөххэ.
Үсүһүнэн, соҕурууҥҥу үрдүк үөрэх тэрилтэлэригэр мелиоратор идэлээх исписэлиистэри бэлэмнээһини саҕалыахха.
Төрдүһүнэн, мелиорация эбийиэктэрин уонна тыа хаһаайыстыбатын уунан хааччыйар тутуулары көрүүгэ бүддьүөт ороскуотун аччатар инниттэн, нэһилиэнньэ олоҕор-дьаһаҕар ураты суолталаах 33 эбийиэктэн ураты эбийиэктэри көрүү-истии боломуочуйатын улуустарга биэриэххэ.
«Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru сайтка анаан Иннокентий АММОСОВ,
өрөспүүбүлүкэ Ытык Сүбэтин чилиэнэ,
2002-2008 сс. Чурапчы улууһун Аҕа баһылыга,
Чурапчы улууһун Бочуоттаах олохтооҕо.