ХИФУ Мэдиссиинискэй института 2019-2023 сылларга Бүлүү бөлөх улуустарын экологиятын туругун уонна нэһилиэнньэ доруобуйатын биир кэлим научнай чинчийии бырагырааматын олоххо киллэрии чэрчитинэн, научнай-чинчийэр үлэлэри саҕалаата.
edersaas.ru
«Болдьоҕу сыҕарытарга күһэлиннибит»
Бүлүү бөлөх улуустарын экологиятын туругун уонна нэһилиэнньэ доруобуйатын биир кэлим научнай чинчийии бырагыраамата СӨ бырабыыталыстыбатын, “СӨ Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондата” кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэ уонна “АЛРОСА” АХ хардарыта бииргэ үлэлээһиннэрин туһунан сөбүлэһии чэрчитинэн олоххо киллэриллэр. Бырагыраама үс хайысхаттан турар.
“Бу хайысхаларга научнай-чинчийэр үлэлэри толорооччуларынан ХИФУ бэрэпиэссэрэ Д.Д.Саввинов аатынан Хотугу сир прикладной экологиятын научнай-чинчийэр института, М.К.Аммосов аатынан ХИФУ (толорооччу – Мэдиссиинискэй институт) уонна РНА СС П.И.Мельников аатынан Ирбэт тоҥу үөрэтэр института буолаллар. Наука бу тэрилтэлэрэ былааннаммыт үлэлэри толорорго сөптөөх учуонайдардаахтар уонна исписэлиистэрдээхтэр. Кинилэр өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар итинник үлэлэри ыытар үөрүйэхтээхтэр. Сүрүнэ, Бүлүү өрүс тардыытыгар сыста сытар сир-уот уонна онно олорор нэһилиэнньэ доруобуйатын туругун туһунан барыллаан научнай-тиэхиньиичэскэй чинчийиилэргэ сөптөөх матырыйааллардаахтар”, – диэн СӨ “Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын” генеральнай дириэктэрэ Владимир Егоров бэлиэтээтэ.
Бырагырааманы олоххо киллэрии уопсай суумата – 138 мөлүйүөн солкуобай. АЛРОСА ааспыт сыл бүтэһигэр чинчийиилэр бастакы түһүмэхтэрин 40 мөлүйүөн солкуобайынан үбүлээбитэ, оттон быйыл 2020 сылга научнай-чинчийэр үлэлэри үбүлүүргэ 41,4 мөлүйүөн солкуобайы ыытыаҕа.
ХИФУ Мэдиссиинискэй института мэдиссиинискэй чинчийиилэри ыытарга институт бэрэпиэссэрдэриттэн, преподавателлэриттан, килииникэ быраастарыттан, ординатордартан, аспираннартан турар ырытар-чинчийэр бөлөҕү уонна эспэдииссийэ этэрээттэрин тэрийдэ.
Марха уонна Бүлүү кытылларыгар сытар нэһилиэнньэлээх пууннарга үлэ тыҥааһыннаах санитарнай-эпидемиологическай балаһыанньаттан билиҥҥитэ көһөрүлүннэ.
«Пандемияттан сылтаан, эспэдииссийэ болдьоҕун сыҕарытан биэрэргэ, мэдиссиинискэй көрүүлэри ыытыы бэрээдэгин хос көрөргө күһэлиннибит. Ол гынан баран, үлэбитин былаан быһыытынан ыытарга эрэнэбит», – диэн научнай-чинчийэр үлэлэр салайааччылара, академик, мэдиссиинискэй наука дуоктара Пальмира Георгиевна Петрова иһитиннэрдэ.
Онкологтар – көһө сылдьар биригээдэлэргэ
Балаҕан-алтынньы ыйдарга биохимичэскэй, генетическэй чинчийиилэргэ уонна биологическай эйгэ микроэлеменнэрин састаабын үөрэтэргэ матырыйааллары хомуйуу былааннанна.
ХИФУ Мэдиссиинискэй институтун нормальнай уонна патологическай физиологияҕа кафедратын бэрэпиэссэрэ, мэдиссиинискэй наука дуоктара Наталья Владимировна Борисова: “Биһиги тиэхиньиичэскэй сорудахтарга Бүлүү уонна Марха өрүстэр ууларын иһэр нэһилиэнньэлээх пууннар олохтоохторугар сиһилии мэдиссиинискэй көрүүнү эрэ ыытар эрэ буолбакка, хааннарыттан, баттахтарыттан микроэлеменнарга анаалыстары ылыахпыт. Бу анаалыстар организмҥа тастан ыарахан матырыйааллар киирэллэрин-киирбэттэрин, онно мунньуллалларын-мунньуллубаттарын, кинилэр ситэ тиийбэттэрин эбэтэр нуорманы аһарыыларын организм төһө толуйарын быһаарарга көмөлөһүөхтэрэ.
Иммуннай систиэмэ туругун көрүөхпүт, генетическэй чинчийиилэри ыытыахпыт – биһигини окислительнай процесстарга эппиэттиир геннэр туруктара интэриэһиргэтэр.
Онуоха биһиги искэни эмтиир өрөспүүбүлүкэтээҕи диспансеры кытары ыкса сибээстээхтик үлэлиибит. Тоҕо диэтэххэ, Бүлүү бөлөх улуустарын уонна уопсайынан өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтэ искэн ыарыыта тарҕанарыттан олус долгуйар.
Биһиги көһө сылдьар биригээдэлэрбитигэр онколог-исписэлиистэр хайаан да бааллар. Ол гынан баран, хоруона саҥа инфекцията тарҕаныытынан, тустаах наадаҕа даҕаны дьон мунньустарын таһаарар көҥүллэммэт, билигин биһиги тэрээһин үлэтинэн дьарыктанабыт, улуустар уонна нэһилиэктэр баһылыктарын кытары кэмпириэнсийэлэри ыытабыт”, – диэн быһаарда.
Матырыйаалы дьиэҕэ ылыы
Ону сэргэ, балаҕан-алтынньы ыйдарга Бүлүү бөлөх улуустарга анкетаны толорууну тэрийиэхпит. Ыарыы сайдар кутталын, мэдиссиинискэй билиини-көрүүнү, киһи уйулҕатын туругун көрдөрөр чахчылары быһаарар анкеталар номнуо оҥоһуллубуттара.
Оттон олохтоох балыыһалар кылаабынай быраастарын кытары матырыйаалы куттала суох ылыы боппуруостарын дьүүллэһэбит. Экологтар, биһигиттэн атына диэн, уу уонна кырыс боруобатын ханнык баҕарар бириэмэҕэ ылар кыахтаахтар, – диир Наталья Владимировна. – Биһиги дьону кытары тыҥааһыннаах санитарнай-эпидемиологическай усулуобуйаҕа, ол эбэтэр биир сиргэ үстэн ордук киһини мунньубакка, үлэлиэхпитин наада.
Оччотугар лаборант-быраастар эбэтэр биэлсэрдэр дьиэлэринэн сылдьыахтара, онтон хомуйбут матырыйаалларын биһиэхэ анаалыстарга ыытыахтара.
Биһиги лабораторияларбыт бэлэмнэр, ону тэҥэ Москва сертифицированнай лабораторияларын кытары дуогабар түһэрсэбит”.
1990-2018 сылларга мэдиссиинискэй-демографическай көрдөрүүлэр анаалыстарыгар үлэ саҕаланна. Чничийиилэр туспа патологияларга, чуолаан онкопатологияҕа, ыытыллыахтара.
Бүлүү бөлөх улуустарын нэһилиэнньэтин доруобуйатын өрөспүүбүлүкэ атын сиригэр-уотугар олорор нэһилиэнньэ доруобуйатын кытта тэҥнээн көрөр анаалыстар оҥоһуллуохтара. Росстат, Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин чахчылара, искэни эмтиир диспансер, штаты таһынан кылаабынай исписэлиистэр отчуоттара туһаныллаллар.
Бэлиэтээн эттэххэ, М.К.Аммосов аатынан ХИФУ Хотугу сир прикладной экологиятын НЧИ аҕыс этэрээтэ бу күннэргэ бырагыраама чэрчитинэн Кыра Ботуобуйа, Бүлүү уонна Марха өрүстэр араас учаастактарыгар үлэлээтэ. Сотору РНА СС П.И.Мельников аатынан Ирбэт тоҥу үөрэтэр института үлэтин саҕалыаҕа.
Түмүккэ – туһалаах этиилэр
Бүлүү бөлөх улуустарыгар научнай-чинчийэр үлэлэр Саха сирин Ил Дархана Айсен Николаев “Саха Өрөспүүбүлүкэтин экологиятын үтүө туругун туһунан” стратегическай Ыйааҕын быраактыкаҕа киллэриинэн буолаллар. Экологияҕа куттал суох буолуутун уонна үтүө туруктаах эйгэни тэрийэргэ хайысхаламмыт Ыйаах өрөспүүбүлүкэҕэ экология туругун хаачыстыбалаахтык тупсарарга көмөлөһүө. Экология чинчийиилэрин ыытарга наука уопсастыбатын киэҥ кыттыыта – эрэгийиэн баһылыгын быһаччы Ыйааҕа.
Киэҥ хабааннаах үлэ түмүгүнэн нэһилиэнньэҕэ миэстэтигэр мэдиссиинискэй үлэһиттэргэ, муниципальнай тэриллиилэргэ быһаччы туһалаах этиилэр оҥоһуллуохтара. Манна даҕатан эттэххэ, ХИФУ Мэдиссиинискэй институтун эспэдииссийэтин этэрээттэрин исписэлиистэригэр чинчийиини ааспыт дьон бары микроэлеменнар тиийбэттэрин (оннук баар буоллаҕына) толорорго тустаах сүбэлэри-амалары ылыахтара.
Анаалыстар уонна мэдиссиинискэй көрүүлэр бары босхо оҥоһуллаллар. Санитарнай-эпидемиологическай балаһыанньа нус-хас буоларын күүтүөххэ эрэ наада. Наука чинчийиилэрэ туох да саарбаҕа суох нэһилиэнньэ доруобуйатын уонна айылҕаны харыстыырга наадалаахтар уонна суолталаахтар. Кинилэр наукаҕа дэҥҥэ көстөр матырыйааллар мунньуллууларын туоһулууллар. Хас да сыллаах чахчылар биосфера уонна, бастатан туран, уу эйгэтин, киһи организмын дьиҥнээх туруктарын көрдөрүөхтэрэ.
Түмүгэр нэһилиэнньэ сири-уоту бырамыысыланнай сайыннарыы киһи туругар буортуну оҥорорун-оҥорботун уонна уу туругун туһунан бигэ билиилээх буолуоҕа. Дьон доруобуйатын туруга харыстанар дьаһалларга дьиҥнээх сыанабылы биэриэҕэ уонна Бүлүү эрэгийиэнин нэһилиэнньэтин үтүө туруктаах олохторун хааччыйарга инники хардыылары быһаарыаҕа.
Оттон бу үс сыллаах научнай чинчийиилэри үбүлүүр АЛРОСА өрөспүүбүлүкэҕэ экология култууратын саҥа стандартарын оҥорууга көмөлөһөр кыаҕын сэргэ, үлэни-хамнаһы ыытар сиригэр-уотугар экология бэлиитикэтин тускулларын уонна олоххо киириитин чопчулуур итиэннэ көннөрөр кыахтаныаҕа.
«Саха сирэ», edersaas.ru сайтка анаан
Күннэй ЕРЕМЕЕВА суруйуутуттан тылбаас.