2017 сыллаахха Мэҥэ Хаҥалас улууһугар эйэлээх олох кэмигэр бойобуой дьайыыларга кыттыбыт буойун-бэтэрээннэр “Килбиэн” уопсастыбаннай түмсүүнү тэрийбиттэрэ.
Ол кэмтэн ыла Улуу Кыайыы, Буойун албан аата, Ийэ дойдуну көмүскээччи, Норуот сомоҕолоһуута, Афганистантан сэрииһиттэри таһаарыы, Аҕа уонна Уол оҕо күннэрэ, ону тэҥэ үтүө санаа аахсыйалара “Килбиэн” уопсастыбаннай тэрилтэ кыттыыта суох ааспаттар. Бары тэрээһиннэргэ “килбиэннэр” суудьуйаларынан уонна спонсордарынан буолаллар. Уопсастыбаннай тэрилтэ улуус орто оскуолаларын иһинэн тэриллибит 17 байыаннай-патриотическай кулуубу кытта бииргэ үлэлэһэр.
Ситиһии олуга
“Сыччах түөрт сыл иһигэр буойун-бэтэрээннэр хайдах бу маннык ситиһиилэннилэр?” диэн ыйытыы үөскүүр.
— Ити кэмҥэ Арассыыйатааҕы “спецназ” бэтэрээнэ, “Эр санаа” уонна “Бойобуой сырыыларын иһин” уордьаннар кавалердара, өрөспүүбүлүкэтээҕи “Өйдөбүнньүк” уопсастыбаннай тэрилтэ салайааччыта, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, «Время выбрало их…» уонна «Симэлийбэт суол» үстүү туомнаах кинигэлэр ааптардара, Уус Алдан улууһун Бочуоттаах олохтооҕо, ытыктыыр убайбыт Иван Черкашин эйэлээх кэмҥэ сэриигэ сылдьыбыт бэтэрээннэр өрөспүүбүлүкэтээҕи уопсастыбаннай тэрилтэлэрин иһинэн өрөспүүбүлүкэ улуустарыгар эмиэ маннык уопсастыбаннай тэрилтэлэри тэрийиини көҕүлээбитэ. Мэҥэ Хаҥалас улууһугар уолаттар мустан баран, миигин салайааччынан анаабыттара. Урукку сылларга улуустарынан тэриллэн, бэйэбит бэйэбитигэр эрэ буһар-хатар буоллахпытына, билигин биир хайысхалаахтык үлэлиибит, — диэн кэпсэтиибитин саҕалыыр Николай Семенов.
Биллэн турар, бастакы кэмҥэ үлэни саҕалыырга хаһан баҕарар уустуга чахчы. Иван Петрович уопуттаах уопсастыбанньык быһыытынан бэтэрээннэр хамсааһыннарын өйөөн, түмсүүлэр салайааччыларын куоракка ыытыллар араас тэрээһиннэргэ ыҥыран, үлэ уопутун атастаһыннаран барбыт.
Итинник көрсүһүүлэртэн мэҥэлэр эрдийэн, үлэлиир баҕалара уһуктан, 2018 сылга юстиция министиэристибэтигэр регистрацияланан, “Килбиэн” (“Доблесть”) уопсастыбаннай тэрилтэҕэ тиийэ үүммүттэр. Билиҥҥи туругунан, “Килбиэҥҥэ” улуус нэһилиэктэриттэн 50 бэтэрээн чилиэнинэн сылдьар.
Бэйэ холобуругар ыччаты иитии
Мэҥэ Хаҥалас улууһун дьаһалтатын иһинэн “Ыччаты иитии” анал бырагыраамата үлэлиир. Бу үлэ сыалын-соругун сиһилии үөрэтэн баран, “килбиэннэр” бэйэлэрин холобурдарыгар ыччаты уһуйан барбыттар.
— Маныаха учуутал интернационалист-буойуннар өҥөлөрө сүҥкэн. Ол курдук, Павловскай орто оскуолатын технологияҕа учуутала, “Кыһыл сулус” уордьан кавалера Иван Степанов, ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Бочуотунай грамотатынан наҕараадаламмыт Ороссолуодатааҕы ОБЖ уонна физкультура учуутала Петр Филиппов, эйэлээх олох кэмигэр бойобуой дьайыыларга кыттыбыт буойун-бэтэрээн, Бэдьимэтээҕи орто оскуола историяҕа уонна обществознаниеҕа учуутала Иван Плюк туох да дакылаата, лиэксийэтэ суох бэйэлэрин аттыларыгар сылдьар уолаттары түмэн, аармыйа олоҕун кэпсээн, булугас-талыгас, хорсун өйгө-санааҕа иитэн, гражданскай санааны уһугуннарбыттара. Кинилэр холобурдарын биһиги тэрилтэбит үлэтин хайысхатыгар туһанан, ыччаты духуобунай өйгө-санааҕа, сырдыкка уһуйан барбыппыт. Маныаха улуус дьаһалтатыттан саҕалаан, нэһилиэктэр олохтоох дьаһалталарын, бэрэстэбиитэллээх уорганнар дьокутааттарын, оскуолалары, култуура үлэһиттэрин, уопсастыбанньыктары кытта ыкса сибээһи тутуспуппут, — диэн кэпсиир сэһэргэһээччим.
Үлэтин тэтимнээхтик саҕалаабыт уопсастыбаннай тэрилтэни улуус баһылыга Николай Старостин уонна Майа баһылыга Дмитрий Тихонов улаханнык өйөөбүттэр.
2018 сыл түмүгүнэн эйэлээх олох кэмигэр бойобуой дьайыыларга кыттыбыт буойун-бэтэрээннэр “Килбиэн” уопсастыбаннай тэрилтэлэрэ өрөспүүбүлүкэҕэ ”СӨ патриотическай иитии эйгэтигэр бастыҥ уопсастыбаннай тэрилтэ” уонна Мэҥэ Хаҥалас улууһугар “Ыччаты Ийэ дойдуга бэриниилээх буолууга иитиигэ бастыҥ уопсастыбаннай тэрилтэ” диэн бочуоттаах бэлиэлэргэ тиксибит.
“Үтүө санаа тэлиэгэтэ” хамсааһын
2019 сыллаахха Дьокуускай куоракка аһыллыбыт “Арена-31” ыччат муниципальнай киинин салайааччыта Николай Мартынов РФ Бэрэсидьиэнин граныгар кыттан, “Үтүө санаа тэлиэгэтэ” хамсааһыны олоххо киллэрбитэ. Ол аахсыйаҕа кыттыбыт өрөспүүбүлүкэ 10 улууһун ахсааныгар “Килбиэн” уопсастыбаннай тэрилтэ эмиэ киирбитэ.
Быйыл күһүн “Үтүө санаа тэлиэгэтэ” хамсааһын чэрчитинэн туох үлэ барарын туһунан Николай Мирославович маннык кэпсиир:
— Николай Мартынов биһиги улууспутугар 250 бородуукталаах бакыаты ыыппыта. Ону коронавирус сыстыганнаах дьаҥынан сибээстээн дьиэлэригэр олорор кырдьаҕастарга атырдьах ыйыгар уонна балаҕан ыйыгар түҥэппиппит.
Биһиэхэ “Эр хоһуун” уопсастыбаннай түмсүү кыттыспыта. Салайааччылара Зиновий Игнатьевы кытта улууспут 11 нэһилиэгин хабан, 280 аҕам саастаах дьоҥҥо көмө оҥорбуппут. Онтон алтынньыга модульнай бокс туруоран, онно киирбит аһы-үөлү күн бүгүҥҥэ диэри соҕотоҕун олорор кыаммат ыалларга уонна элбэх оҕолоох ыалларга түҥэтэ сылдьабыт.
Уолаттар граҥҥа кииристилэр
Эйэлээх олох кэмигэр бойобуой дьайыыларга кыттыбыт буойун-бэтэрээннэр «Килбиэн» түмсүүлэрин былаана билигин да үгүс. СӨ Ил Дарханын граныгар патриотическай үлэлэрин ис хоһоонунан киирсэн көрбүттэр да, ирдэбили барытын ситэ тутуспакка, ааспатахтар. Уолаттар онтон санааларын түһэрбэккэ, аны Майа сэлиэнньэтин дьаһалтатын кытта бииргэ үлэлэһэн, РФ Бэрэсидьиэнин граныгар киирсэн, докумуоннарын туттардылар.
Дьон санаата
Зиновий Игнатьев, Мэҥэ Хаҥалас улууһун уопсастыбаннай түмсүүлэрин салайааччы, “Эр хоһуун” түмсүү түһэ:
— Мэҥэ Хаҥалас улууһун эйэлээх олох кэмигэр бойобуой дьайыыларга кыттыбыт буойун-бэтэрээннэр «Килбиэн» түмсүүлэрин салайааччыта Николай Семенов улууспут биир биллэр-көстөр уонна убаастанар уопсастыбанньыга. Дьиҥ сахалыы өйдөөх-санаалаах ыччаппытыгар эрэлбит улахан. Аныгы олоххо уол оҕону иитии ыал аайы саамай тыын боппуруос. Олох суолун арыйааччы, тэлээччи, ыарахаттартан толлубат, сахалыы сиэрдээх, Ийэ дойдуну көмүскээччи, кыамматтары араҥаччылааччы – уол оҕону маннык толкуйдаах иитиигэ Николай Мирославович доҕотторун кытта анаан сыралаһан үлэлиирэ барыбытыгар бастыҥ холобур буолар.
Бэрэдээги араҥаччылыыр дружина хамандыырын быһыытынан, бэрээдэги кэһээччигэ аҥардас буруйдуур-сэмэлиир ньыманы туттубакка, сүбэ-ама буолан, үгүс ыччаты көнө суолга үктэннэрдэ. Дьэ, арыгыны атыылаан, санааларыгар “байбыт киһи” диир дьон “килбиэннэртэн” биллэ толлоллор, сэрэхэдийэллэр. “Арыгы атыылаан, бииргэ үөскээбит, билэр дьоннорун оҕолоро, кэргэттэрэ атаҕастанан, хомойон ытаабыттара, бэйэлэригэр аньыы буолан төннөрүн билбэттэрэ буолуо дуо?” диэн итинник дьонтон кэлэйэҕин эрэ.
Аны «Үтүө санаа тэлиэгэтэ» дьоҥҥо бэрт туһалаах аахсыйаны өйөөн, Мэҥэ Хаҥалас улууһун төһөлөөх элбэх кырдьаҕаһын, инбэлиитин, элбэх оҕолоох ыалын үөрдүбүтүн ааҕан сиппэккин. Онон Николай Мирославовичпытын мэҥэлэр көнө майгылаах, дьонҥо үтүөнү эрэ баҕарар ыччат диэн сыаналаан туран, “киһи киэнэ кэрэмэһэ” диэн киэн туттарбыт оруннаах.
Елена Петрова, биэс оҕолоох соҕотох ийэ:
— “Килбиэн” түмсүү уолаттара Николай Семенов уонна Валерий Шарин саамай ыарахан бириэмэбэр сүүрэн-көтөн күүс-көмө буолбуттарын, ама, умнар үһүбүөн! Эдэр дьоҥҥо махталым муҥура суох. Дьиэбэр гаас киирэригэр оһохпун туруоран, бары ирдэбиллэри тутуһан, хас да күн үлэлэрин быыһыгар оҥорбуттара. Үлэлээх-хамнастаах, ыал дьон тугу барытын быраҕан туран көмөлөспүттэрэ. Элбэх оҕолоох ыаллар саамай эрэлбит – “килбиэннэр”. Кинилэр аттыбытыгар баар буолан, дурдалаах-хаххалаах курдук сананабыт.
... Ити курдук, 2004 сыллаахха аармыйаҕа ыҥырыллан, Хотугу Кавказка “спецназ” анал бөлөххө сулууспалаабыт саха чаҕылхай ыччата, Мэҥэ Хаҥалас улууһунааҕы Хара спортивнай оскуола-интэритнээтин иитээччитэ Николай Семенов салайар “Килбиэн” уопсастыбаннай тэрилтэтин, аата да этэрин курдук, холобурга сылдьар килбиэннээх үлэтин-хамнаһын кылгастык сырдатан ыллыбыт.
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат.