Aҕa дойду Улуу сэриитигэр Кыайыы 30 сылыгар анаммыт успуорт төрүт көрүҥнэригэр өрөспүүбүлүкэ V спартакиадата бэс ыйын 24-25 күннэригэр Мэҥэ Хаҥалас киинигэр Maйаҕa тэриллибитэ. Манчаары Баһылай бирииһигэр спартакиада номоххо киирбит дьоруой төрөөбүт сиригэр-уотугар ыытыллыытын уратытынан кини төрөөбүтэ 170 сылыгар сөп түбэспитэ буолар. Күрэхтэһии доҕордуу Мэҥэ Хаҥалас уонна Алдан оройуоннарын кытта «Сиэрпэ уонна Өтүйэ доҕордоһуутун», Нуучча литературатын уонна ускуустубатын күннэрин кытта сөп түбэһиннэрэн ыытыллыбыт буолан, көрөөччүлэр улахан сэҥээриилэрин үөскэппитэ.
Спартакиада сүрүн уратытынан бырагыраамаҕа уларыйыылар киллэриллибиттэрэ буолбута. Ыстаныыларга уонна сүүрүүгэ кыттааччылар саастарынан үс аҥы, xaпcaҕaйгa уонна оҕунан ытыыга икки аҥы араарыллыбыттара. Манна саастаах спортсменнар, бэтэрээннэр категориялара урут 35 саастарыттан aaҕыллap эбит буоллаҕына, 39 саастарыттан үөһээ араарыллыбыта.
Спартакиадаҕа 17 оройуонтан уонна Дьокуускайтан барыта 348 спортсмен, 72 судьуйа кыттыыны ылбыта.
Үбүлүөйдээх күрэхтэһии ырыаһыт, мелодист Ольга Иванова Манчаары туһунан ырыатын толоруутунан саҕаламмыта.
БЭРДИ БЭРТ БАҺЫЙДА
Санников эбэтэр Горохов диэн тыллары успуорду сэҥээрээччи саха киһитэ барыта сэргэҕэлии истэр буоллаҕа. Оччолорго биһиги өрөспүүбүлүкэбит успуордун устуоруйатыгар кинилэр курдук кылыйбыт, ыстаҥалаабыт, куобахтаабыт суох. Саха уоһун номоҕор түөртүү ыллар хаамыыны кылыйар кылыыһыттар кэрэ кэпсээн буолан, үйэттэн үйэҕэ, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тиэрдиллэн иһэллэрэ. Уһук Илин, Сибиир уонна Саха сирин элбэх төгүллээх чөмпүйүөнэ, үстэ төхтүрүйэн ойууга РФ 1970 сыллаах чөмпүйэнээтин үрүҥ көмүс призера Николай Санников уонна өр сылларга кинини кытта бииргэ эрчиллибит, үөрэммит табаарыһа, хаһыс да сылын эрбии биитин курдук тэбис-тэҥҥэ эрийсэр утарылаһааччыта Иван Горохов дьиҥнээх спортивнай, икки тэҥ атахтаах киирсиитин көрдөрөн, дьоҥҥо улахан дуоһуйууну бэлэхтээбиттэрэ. Санников сири кырсынан, үөһэ ойбокко барар уратылааҕа. Көрдөххө, аргыый аҕай сүүрэн кэлэн ыстанара. Иһитиннэрээччи судьуйа 43 м 95 см диэн биллэрэр. Горохов бүтэһик ыстаныыта хаалар. Орджоникидзевскай оройуон архитектора бүтэһик туоска тиийээт, эрчимнээхтик буурдуурун кытта, түрүбүүнэ өрө ньиргийэ түһэр уонна «Аһарда!», «Санников кыайтарда!”, «Дьэ, барар да эбит!» диэн саҥалар иһиллэллэр. Судьуйалар хаста да мээрэйдииллэр. 44 м 58 см диэн араадьыйанан биллэрэллэр. Кылыыга биир да күрэхтэһиигэ кыайтаран көрө илик Н.Санников иккис буолар. Бэрди бэрт баһыйара диэн итинник буоллаҕа! Атыттар бу икки маастардартан лаппа ыраах хаалаллар. Yhүc миэстэҕэ тахсыбыт Чурапчы кылыыһыта Николай Адамов 41 м 82 см түһэр.
Бу күрэхтэһии биир сүрүн уратытынан тэҥ күүстээх эдэр уолаттар тахсан эрэллэрэ буолбут. Эдэр уолаттарга Өлүөхүмэттэн сылдьар убайдыы-бырааттыы Валерий уонна Саша Платоновтар чахчы инникигэ улаханы эрэннэрэр уолаттар эбиттэр. Валерий 38 м 67 см, Саша 38 м 40 см түһэн, дьону астыннарбыттара. Чурапчы уола Иван Чиркоев 38 м 28 см ыстанан, үчүгэй көрдөрүүлэммит.
Саастаах ыстанааччыларга Өлүөхүмэ кылыыһыта Иннокентий Яковлев 35 м 99 с м түһэн кыайыылааҕынан тахсыбыт. Иккис Иван Егоров (Дьокуускай), үһүс В.Ефимов (Ньурба) буолбуттар. Ыстаҥаҕа эмиэ «дьэ, хайалара кыайар» диэн улахан сэргэхсийии буолбут. Көрдөххө, тэбис-тэҥ курдуктар. Биир табыллыбыттара кыайар кыахтаах курдук. Түмүккэ 41 м 60 см түһэн, Н.Санников бастакы, киниттэн 24 см хаалбыт И.Горохов иккис буолбуттар. «Оо, кыра да эбит — биир эрэ уллуҥах» дэспиттэр «ыалдьааччылар». Үһүс миэстэни эмиэ Н.Адамов ылбыт. Бу көрүҥҥэ уолаттарга бырааттыы Платоновтар эмиэ аатырбыттар. Чиркоев эмиэ үһүстээбит. Куобахха Санников кими да сыһыарбакка бастаабыт. Көрдөрүүтэ — 37 м 93 см. Киниттэн 2 м 10 см хаалбыт Чурапчы маастара Дмитрий Эверстов иккис, 35 м 72 см куобахтаабыт И.Горохов үһүс миэстэҕэ тиксибиттэр.
Эдэр уолаттарга куобахха И.Чиркоев ордон тахсыбыт — 32 м 45 см. Саастаах ыстанааччыларга ыстаҥаҕа үс бастакы миэстэни И.Яковлев, И.Егоров, А.Никифоров ылбыттар. Куобахха бэтэрээннэргэ Д.Никифоров чөмпүйүөннээн, Дмитрий Яковлев (Мэҥэ Хаҥалас) үһүс буолан, бу дьон икки ардыларыгар уларыйыыны таһаарбыттар. Онон сахалыы атах оонньуутугар 64 киһи кыттыбытыттан хамаанданан Өлүөхүмэ бастаабыт, иккискэ Дьокуускай эрэллээхтик тахсыбыт. Мэҥэ хаҥаластар үhүc бочуоттаах миэстэни ылбыттар.
123 КИИЛЭЛЭЭХ ГОЛУБЬ ӨРӨГӨЙӨ
70 кг диэри ыйааһыннаахтарга утарылаһааччыларын барыларын кыайбыт П.Иванов (Бүлүү) чөмпүйүөн бочуоттаах аатын ылбыт. Кини кэнниттэн П.Тимофеев (Нам) уонна кыра ыйааһыннаах эрээри, бэйэтин кыаҕын толору туһанан, кыайыыга дьулуурун көрдөрөн, Николай Оконешников (Мэҥэ Хаҥалас) үhүc бириистээх миэстэҕэ тиксибит, онон биир дойдулаахтарын улаханнык үөрдүбүт. 70 кг үөһээ ыйааһыннаахтарга Сунтаарга болуотунньугунан үлэлиир нуучча бухатыыра, 123 кг ыйааһыннаах Виктор Голубь чахчы кыахтааҕын көрдөрөн, кими даҕаны олордон көрбөккө, бэрт холкутук бастаабыт. К.Заровняев (Уус Алдан) улаханнык сыралаһан иккис, Н. Решетников (Чурапчы) үhүc миэстэни ылбыттар. Ааспыт спартакиада чөмпүйүөнэ, мэҥэлэр эрэллэрэ Степан Брызгалов хотторон, дьоннорун хомоппут.
ГИИРЭНИ АННЬЫЫГА – МУОМАЛАР БАСТЫҤНАР
60 кг диэри ыйааһыннаах гиирэ успуордун маастара, өрөспүүбүлүкэ чөмпүйүөнэ, Мэҥэ Хаҥалас ыччата Федор Керемясов бэйэтин үрдүк аатын бу да сырыыга чиэстээхтик көмүскээбит. Уоппуттаах спортсмен, ыраах Муома оройуонуттан кэлбит Иван Ефимов эрэллээхтик иккис буолбут. П.Егоров (Дьокуускай) үhүc бириискэ тиксибит. 70 кг диэри анньааччыларга Юрий Неустроев (Муома) Манчаары бирииһин кыһыл көмүс мэтээлин ыраах дойдутугар илдьэ барбыт. Алексеевскай оройуонтан Күүстээх Миитээнэн аатырар Дмитрий Бястинов үрүҥ, Өлүөхүмэ маастара Алексей Хворов боруонса мэтээллэринэн наҕараадаламмыттар. Бу ыйааһыҥҥа бэтэрээн спортсмен Петр Захаров бэркэ кыттыбыт уонна төрдүс бочуоттаах миэстэҕэ тахсан, 14 эдэрдэр иннилэригэр түспүт.
82 кг Мэҥэ Хаҥалас бухатыыра Валерий Бурнашов уонна кини үөрэппит уола, биир дойдулааҕа Иосиф Брызгалов (Дьокуускай) икки ардыларыгар киирсии буолуо диэн дьон сылыктаабыттара сөп буолан тахсыбыт. Ити сырыыга Бурнашов хоппут. И.Фазульянов (Муома) үhүc миэстэни ылан дьонун үөрдүбүт. 82 кг үөһээ Уһук Илин, Сибиир уонна Саха АССР элбэх төгүллээх чөмпүйүөнэ, өрөспүүбүлүкэ рекордсмена, Орто Халыма оройуонун чиэһин көмүскүүр Юрий Шишигин, урукку дьылларга курдук, холкутук бастаан, ыалдьааччыларын астыннарбыт. Ленинскэй оройуон бэрэстэбиитэлэ А.Ярош уонна Ньурба бөҕөһө Ярошников бириистээх миэстэлэри хааччыммыттар.
Хамаанданан киирсиигэ Муома спортсменнара лаппа кыахтаахтык бастакы миэстэҕэ тахсыбыттарын чорботон бэлиэтиэххэ наада.
БЭРГЭН ЫТААЧЧЫ ЕГОР КУПРИЯНОВ
Оҕунан ытыыга, урут да буоларын курдук, чурапчылар бастыахтара диэн үгүстэр кэтэспиттэрэ атын буолан тахсыбыт. Мэҥэ хаҥаластар бэргэн ытааччылара бу сырыыга хамаанданан бастаан, чурапчылар иннилэригэр түспүттэр. Манна уопсастыбаннай тириэньэр Василий Гаврильев үтүөтэ-өҥөтө олус улахан. Мэҥэ Хаҥалас хамаандатыгар 931 очкону хомуйан маастарга хандьыдаат көрдөбүлүгэр ыппыт Егор Куприянов ордук үчүгэйдик кыттыбыт. Кини биир дойдулаахтарын уруйдарын-айхалларын ортотугар абсолютнай чөмпүйүөн аалай лиэнтэтин, кыһыл көмүс мэтээлин кэппит. Иккис миэстэни маастарга хандьыдаат Б.Максимов (Сунтаар), үcүhү А.Мыреев (Дьокуускай) ылбыттар.
Дьахталлар ортолоругар Арассыыйа биир күүстээх спортсмена, Чурапчы кыыһа, маастарга хандьыдаат Мария Прокопьева абсолютнай чөмпүйүөн буолбут. Үрүҥ көмүс мэтээлинэн К.Тарабукина (Дьокуускай), боруонсанан С.Кривошапкина (Чурапчы) наҕараадаламмыттар.
МЭҤЭЛЭР – ИННИКИ КҮӨҤҤЭ
Сүүрүүгэ бэтэрээн спортсменнар 3 000 м сырсыылара дьон болҕомтотун тардыбыт. Бу дистанцияҕа Андрей Устинов, Иван Иванов, Исидор Игнатьев курдук өрөспүүбүлүкэ биллиилээх, чөмпүйүөн сүүрүктэрэ бааллара. Бэйэ-бэйэлэрин кытта элбэхтик күрэхтэспит дьоннор. Сүүрүүнү хара маҥнайгыттан И.Игнатьев (Сунтаар) баһылаабыт. Бүтэһик эргииргэ диэри сэттис киһинэн сылдьыбыт И.Иванов (Мэҥэ Хаҥалас) бүтэһик эргииригэр куоталаан, бастаабыт Игнатьевтан кыранан хаалбыт. Чөмпүйүөн бириэмэтэ — 9 мүнүүтэ 53 сөкүүндэ. Yhүc Василий Егоров (Ленинскэй) фиништээбит.
Эдэр уолаттар 1 500 м эрийсибиттэр. Сунтаар уола Володя Селляхов бэркэ сүүрэн, чөмпүйүөн буолла. Бириэмэтэ 4 мүнүүтэ 23,9 сөкүүндэ. Мэҥэ Хаҥаластан Костя Жирков 2,1 сөкүүндэнэн хаалан, иккис кэлбит. Киниттэн бэрт кыранан хойутаан Чурапчы эдэр быһыйа Ганя Нохтунскай үһүс буолбут. Дьон кэнэҕэс сүүрүүгэ кэтэһэр ыччаттардаах эбиппит диэн астыммыттар.
Эр дьон 10 км сүүрүүлэригэр Ю.Сергеев, А.Илларионов эриһэллэрэ буолуо диэбиттэр. Ол эрээри Юрий Сергеев ситэ бэлэмэ суоҕа хара маҥнайгыттан биллэн барбыт. А.Илларионов хас эргиир аайы дьонуттан тэйдэр-тэйэн, дистанция былаһын тухары соҕотоҕун сүүрбүт. Бириэмэтэ – 32 мүнүүтэ 57 сөкүүндэ. Ю. Сергеев (Үөһээ Бүлүү) 300-чэ миэтэрэ хаалан иккис, эдэр сүүрүк Анатолий Заболоцкай (Уус Алдан) үhүc буолуталаабыттар.
СИМОН БОЙНОВ ИККИ КЫАЙЫЫТА
Хапсаҕай хаһан даҕаны саханы олус тардар, сэргэхситэр. Тыһыынчанан дьон түрүбүүнэҕэ олорон бөҕөстөр стадион ортотугар хапсыһыыларын болҕойон көрбүттэр. Чэпчэки кыайыы диэн суох буолбут. Хас биирдии бөҕөс кыайыыга дьулуурун көрдөрбүт. 39-гар диэри саастаах эр дьоҥҥо 60 кг диэри бөҕөстөргө ааспыт спартакиадалар чөмпүйүөннэрэ уонна призердара, Үөһээ Бүлүү киэн туттуута Константин Мандаров, көҥүл тустууга ССРС успуордун маастардара Анатолий Устинов (Амма), Степан Заморщиков (Орджоникидзевскай) бириистээх миэстэни былдьаһарга күөн көрсөллөрө буолуо диэн тустууну билээччилэр билгэлээбиттэр. Ол эрээри Майа стадионун күөх көбүөрэ бэйэтин биир дойдулааҕар, Төҥүлү эбэ хотунтан буһарыллан тахсыбыт Алексей Баишевка кыайыыны тосхойбут. Кини олус тахсыылаахтык тустубут. Алексей харса суох кимэн киириитин утарылаһан тохтотор киһи бу сырыыга суох буолла. Утарылаһааччыларын ааттарыттан-суолларыттан толлубакка, хайаан да кыайыыга эрэ дьулуһан, үгүстэри уҥа бэрбээкэйдэриттэн ылан тиэритэ уурталаабыт. Кини бэрбээкэйдэриттэн ылан быраҕыытыттан Н.Макаров (Сунтаар), А.Устинов (Амма), И.Федоров (Нам), Р.Попов (Бүлүү) курдук биллиилээх бөҕөстөр охтоннор, көрөөччү буоларга күһэллибиттэр. Бу ыйааһыҥҥа үрүҥ көмүс мэтээли Н.Федоров (Ленинскэй), боруонсаны С.Заморщиков (Орджоникидзевскай) ылбыттар.
70 кг диэри ыйааһыннаах бөҕөстөр хапсыһыыларыгар II спартакиада чөмпүйүөнэ, III, IV спартакиадалар призердара Иван Соловьев (Уус Алдан) 6 сыллааҕыта бастаабытын хатылыыр санаалаах ох курдук оҥостон, кыайыы туһугар бары кыаҕын толору биэрэн тустубут. Кини ыйааһыныгар В.Уваров (Мэҥэ Хаҥалас), Ю.Васильев (Алексеевскай) курдук олус күүстээх тустууктар бааллара. Ол гынан баран, Үөһээ Бүлүү эдэр, сайдан иһэр хапсаҕайдьыта Валерий Федоров уоппуттаах утарылаһааччыларыгар уйаларыгар ууну киллэртээбит. Кини Соловьеву кыайбыт Уваровтыын тэҥнэһэн, Ю.Васильевтыын эмиэ тэҥнэспит Уваровы, ыстарааптыыр очкота элбэҕинэн, үhүc миэстэҕэ тэппит. В.Уваров бу күрэхтэһиини биир да хотторуута суох түмүктээбит. Эдэр тустуук маннык улахан маастардар ортолоругар иккис бочуоттаах миэстэҕэ тахсыыта – уол кыаҕын туоһута. И.Соловьев иккис төгүлун Манчаары спартакиадатын кыайыылааҕа буолан, уопуттаах маастар түһүлгэтэ хаала илигин дакаастаабыт. Саамай элбэх ытыс таһыныытын 80 кг диэри ыйааһыннаахтарга чөмпүйүөннээбит Мэҥэ Хаҥалас Балыктааҕын тустууга Степан Дьячковскай ылбыт. Кини биллиилээх тустууктар Максим Васильев, Степан Лебедкин иннилэригэр түспүт. Кинилэри ыраастык уурталаан, биир дойдулаахтарын уруйдарын-хайҕалларын ылыан ылбыт. Көҥүл тустууга өрөспүүбүлүкэ чөмпүйүөнэ Максим Васильев (Ленинскэй) үрүҥ көмүс мэтээли иилиммит. Боруонса мэтээлгэ Валерий Уаров (Сунтаар) тиксибит. 80 кг үөһээ ыйааһыннаах бухатыырдарга Ленинскэй оройуон бөҕөһө, өрөспүүбүлүкэ биллиилээх ыарахан ыйааһыннаах тустууга Симон Бойнов улаханнык тириппэккэ-хоруппакка, бэрт холкутук бастаабыт. Муома оройуонун бэрэстэбиитэлэ
Владимир Хабаров иккис буолан, Садот Стручков (Амма) үһүскэ тахсан, дохсун ытыс таһыныытынан хамаандаларыгар наадалаах очукуолары биэрбиттэр.
Бэтэрээннэргэ Николай Винокуров (Анаабыр), Выбор Быкалыров (Бүлүү) быйыл даҕаны чемпионскай титулларын ыһыктыбакка, дьиҥ сахалыы тустууларын көрдөрөн, дьон биһирэбилин ылыахтарын ылбыттар. Хамаанданан түмүккэ элбэх чөмпүйүөннээх, призердаах Ленинскэй хапсаҕайдьыттара кыайыылаах тахсыбыттар. Үөһээ Бүлүү иккис миэстэ буолбут. Олохтоохтор, мэҥэ хаҥаластар, хапсаҕайдаһан тустууга аан бастаан үhүc бириистээх миэстэҕэ тахсаннар үөрбүттэр-көппүттэр.
Өрөспүүбүлүкэ 1975 сыллааҕы абсолютнай чөмпүйүөнүн үрдүк аатын былдьаһыыга 9 бастыахпыт этэ диэбит бөҕөс кыттыбыт. ССРС успуордун маастара, көҥүл тустууга Украинскай ССР биэс төгүллээх чөмпүйүөнэ, Идэлээх Сойуустар Бүтүн Сойуустааҕы күрэхтэһиилэрин кыайыылааҕа Виктор Голубь хапсаҕай ньымаларын, албастарын билбэт буолан, финалга Симон Бойновка хотторбут. Онон Майа түһүлгэтэ С.Бойновка икки улахан кыайыыны аҕалбыт.
ОЛОХТООХТОР БАСТАКЫ КЫАЙЫЫЛАРА
Икки күннээх хатыһыылаах 6 көрүҥ түмүгүн уопсай таһаарыыга биир тэҥ күүстээхтик кыттыбыт Мэҥэ Хаҥалас хамаандата бастакы миэстэни ылан, Манчаары спартакиадатын көһөрүллэ сылдьар кубогынан аан бастаан наҕараадаламмыт. Урукку кыайыылаахтар, ленинскэйдэр, ситиһиилээхтик кыттаннар, иккис миэстэ буолбуттар. Маннык күрэхтэһиилэргэ мэлдьи күүстээхтэринэн биллэр Чурапчы, Үөhээ Бүлүү, Уус Алдан, Сунтаар оройуоннарын иннилэригэр түһэн, Нам спортсменнара үhүc буолбуттара эмиэ солун буолбут. Дьокуускай төрдүс, Уус Алдан бэһис, Сунтаар алтыс миэстэлэммиттэр.
Хотугу оройуоннар бөлөхтөрүгэр Муома хамаандата бастаабыт. Кинилэр Спартакиада бырагырааматын аҥаарыгар 11 киһинэн кыттаннар 5 мэтээли илдьэ барбыттарын хайгыахха эрэ сөп. Сорох кыахтаах оройуоннар, холобур, Чурапчы, Амма, Горнай, Орджоникидзевскай итэҕэс састааптаах кэлэннэр, тэрээһинэ суох кыттыбыттара итэҕэс быһыытынан бэлиэтэммит.
Спартакиадаҕа солун көстүүнэн Манчаары Баһылай мэтириэтин оҥорон туруоруу буолбут. Москваҕа дойду биллиилээх антрополог-скульптора Г.В.Лебединская лабораториятыгар төбөтүн уҥуоҕуттан сирдэтэн оҥоһуллубут Манчаары сэбэрэтин «Урожай» ДСО уобаластааҕы сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Р.Д.Атласов сакааһынан художник Михаил Тяптиргянов уруһуйдаабыта аан бастаан норуот көрүүтүгэр тахсыбыт.
Афанасий ИЛЛАРИОНОВ.