Мэҥэ Хаҥалас улууһун Доллу нэһилиэгэр баар «Тумул» тыа хаһаайыстыбатын производственнай кэпэрэтиибэ өрөспүүбүлүкэҕэ инники күөҥҥэ сылдьар.
Салайааччы
Хаһаайыстыба хаһан, хайдах тэриллибитин туһунан ыраахтан саҕалаан кэпсиир ордук. 1990-1992-с сылларга, М.Горькай аатынан сопхуос ыһыллыбытын кэнниттэн, Тумул отделениета М.Горькай аатынан агрофирма иһинэн үлэлээбитэ. Сопхуос үгүс исписэлииһэ ити кэмҥэ идэтин уларыппыт буоллаҕына, зоотехник Таисия Десяткина атын сиргэ ордугу көрдүү барбатаҕа. 1994 с. Тумул отделениетын салайааччытынан талыллан, иннэ-кэннэ биллибэт уустук сылларга ыарахан бурҕалдьыны кэппитэ. 1996 с. агрофирма нэһилиэктэринэн араарыллыбытыгар, тумуллар «Күөллэрики» хааччахтаммыт эппиэтинэстээх табаарыстыба буолбуттара, 1999 с. кэпэрэтиип быһыытынан тэриллибиттэрэ. Таисия Васильевна инникини өтө көрөн үлэлиир буолан, бу кэм устата хаһаайыстыба сүөһүтүн ахсаанын икки төгүл элбэтэн, базатын олохтоохтук оҥостон, үлэ-хамнас хас да көрүҥүн тэрийэн кэллэ. Ол курдук, 1996 с. 226 сүөһүлээх кэпэрэтиип сүөһүтүн ахсаана күн бүгүн 440-ҥа тиийдэ, бааһынатын иэнин икки төгүл кэҥэттэ.
Сир – сүрүн баай
Сүөһү иитиитэ аһылык базатыттан тутулуктаах. Сопхуостар эстиэхтэриттэн комбикорм соҕурууттан дэлэйдик кэлэрэ тохтообута, сыаната балачча ыараабыта. Ити иһин «Тумул» сопхуос сири оҥорууга үгэстэрин салҕаабытын түмүгэр, 1999 с. бурдугу үүннэриигэ тирэх хаһаайыстыба, 2005 с. сиэмэ хаһаайыстыбата буолары ситиспитэ. Бас билиигэ ыллахха, сир быдан көдьүүстээхтик туһанылларын өйдөөн, 2007 с. 1 тыһ. 370 гектар бааһына уонна мэччирэҥ сирдэрин докумуоннаппыта.
Кэпэрэтиип бу сиригэр эбэн, ыаллыы Балыктаах, Төҥүлү, Дьабыл уонна Тарат нэһилиэктэриттэн быраҕыллыбыт бааһыналары түүлэһэн, билигин 1,5 тыһ. гектарга үлэлиир. Бурдугу 665 гектарга ыһар, үүнүүлээх дьылларга 400 т бурдугу Хаптаҕайдааҕы комбикорм собуотугар туттарар. Базатын сыллата хаҥатар, былырыын сиилэс комбайынын ылыммыта, 500 т сиилэс угуллар умуһаҕын оҥостубута, Маттаттан 100 гектар быраҕыллыбыт бааһынаны түүлэһэн, чөлүгэр түһэрбитэ.
Ааспыт сайын төһө да курааннаатар, 378 т бурдугу хомуйан, 264 туоннаны туттарбыта, ордугун атыылаабыта уонна сиэмэҕэ ордоруммута. Өрүстэр кирбиилэригэр турар Доллу сирэ курааҥҥа мэлдьи оҕустарар буолан, 50 гектардаах бааһынаҕа нүөлсүтэр ситими тутар бырайыагы оҥорторор.
«Бурдуга суох норуот норуот буолбат»
Саха улуу уола, профессор Георгий Башарин мэлдьи маннык этэрэ. Элбэххэ тэнийэ барбакка бэлиэтээтэххэ, 1941-1945 сс. сэрии, сут саҕана холкуостар үүннэрэр бурдуктара саха омук үрүҥ тыынын өллөйдөөбүтэ. «Тумул» дьоҕус миэлиҥсэтигэр бэйэтэ үүннэрбит сэлиэһинэйин мэлийэн, сыл ахсын нэһилиэнньэҕэ саха бурдугун амсатар. Итинэн килиэп кыһалҕатын билбэппит үчүгэй эрээри, Ийэ сирбит иитэн-аһатан олорорун умнарбыт сатаммат, киниттэн тэйиэ суохтаахпыт диэн өйдөтө-саната турар. Чахчыта даҕаны, хайдах да кэм кэлбитин иннигэр бэйэ бурдуга уонна бааһына хаһаайыттара баалларын тухары кэскилбит сырдык, эрэмньилээх буола туруоҕа.
Кыстыгы туоруур ас-үөл баар
Хаһаайыстыба сүөһүтүн түөрт хотонунан кыстатар — 234 ыанньыгын толору хааччыллыылаах саҥа комплекска, 206 субан сүөһүтүн мас хотоннорго туруорар. “Туймаада” ҮАПК чэрчитинэн тутан, сүөһү иитэр комплекс бастакы уочаратын 2014 с., иккис уочаратын 2017 с. үлэҕэ киллэрбитэ. Аныгы кэм ирдэбилигэр сөп түбэһэр, гаастаах, ыраас, сырдык комплекстананнар, ыанньыксыттар үөрүүлэрэ сүҥкэн. Өссө үөрүүлээҕэ, Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтин итиэннэ улуус бырагыраамаларынан үлэһиттэргэ анаан тутуллубут саҥа түөлбэҕэ эмиэ ”күөх төлөнү” кытары аныгы хааччыллыы киллэриллибит!
— Ааспыт сылга 521 т үүтү, 28 т эти туттарбыппыт, — диир кэпэрэтиип салайааччыта, Россия тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Таисия Васильевна Десяткина. — Быйыл 525 т үүтү соҕотуопкалыырга былаанныыбыт. Кыстыкка 228 т сиилэстээх, 440 т оттоох киирбиппит, онно эбэн 100 т оту атыыластыбыт, туттарбыт бурдукпут суотугар 80 т комбикорманы уонна иҥэмтиэлээх эттигинэн баай “ЭкоБиоПродукт” бирикиэтин ыламмыт, аспыт-үөлбүт баар. Билигин 60-ча ынах төрөөтө. Былырыын ынахпыт 60 %-на бастакы кыбаарталга төрөөбүт буоллаҕына, ааспыт сайыҥҥы кураантан тэптэрэн, быйыл уонча ынаҕынан хойутуур чинчилэннибит. Сыллата 180-190 ньирэй төрүүрүттэн, оҕустары эрдэ батарабыт. Быйылгы төрүөх 50 ньирэйгэ сакаас номнуо киирдэ, Кэбээйиттэн тиийэ кэлэн ылыах буоллулар, оттон тыһылары солбукка туттабыт уонна племенной атыы чэрчитинэн ыытабыт.
Холобурга туруоруллар көрдөрүү
Хаһаайыстыба үлэҕэ көрдөрүүтэ холобурга туруоруллар кыахтаах. Ол курдук, 1994 сылтан үлэлиир зоотехник Саргылаана Десяткина племенной-селекциялыыр үлэни утумнаахтык тэрийэрин түмүгэр, сүөһү 100 %-ын төрдө-ууһа биллэр, 65 %-на элита уонна I кылаастаахтар, племучуот, өлгөм үүттээх ынахтары талыы, бонитировка мэлдьи ыытыллар, ынаҕы буоһатыы сыллата 98 %-тан, ньирэй дьыалабыай тахсыыта 98 %-тан түспэт. Онон кэпэрэтиип 2017 с. олохсутуллубут симменталь сүөһүнү иитиигэ Россия таһымнаах племрегистргэ киирбит.
2017 с. ынах ахсыттан 2 тыһ. 602 киилэ үүт ыаммыт. Бастыҥ ыанныксыттар Туйаара Десяткина 2 тыһ. 794, Татьяна Громова 2 тыһ. 691, Ратмира Громова 2 тыһ. 652, Анна Титова 2 тыһ. 627 киилэни ыыры ситистилэр. Ыччат сүөһүнү көрүүгэ олоҕун 41 сылын анаабыт СӨ тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна Зоя Верховцева сайыҥҥы түөрт ый устата сыһыарыллыбыт хас биирдии ньирэйин 106 киилэнэн төлөһүппүт, Альберт Громов биригээдэтэ 167 субан сүөһүнү сүтүгэ суох туттарбыт.
Күүһү түмүү көдьүүһэ
Биллэрин курдук, тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэтин сүрүн дохуота үүттэн-эттэн эрэ киирэр, онно бурдук уонна плематыы харчыта эбиллэр. Дьэ ити иһин, «Тумул» улуус тэрилтэлэрин кытары өр сыллартан бииргэ үлэлиир. Ол курдук, үүт-эт соҕотуопкатыгар идэтийэр «Хоту» кэпэрэтииби (салайааччы Иван Максимов) сылы эргиччи бастакы суортаах үүтүнэн уонна этинэн хааччыйар, оттон «Майа» МТС-ка (салайааччы Афанасий Борисов) сенаж бэлэмнэтэр, ыраахтан оту, комбикорманы тиэйтэрэр.
— Бу икки хаһаайыстыбаны кытары хардарыта көмөлөсүһэн, наада тирээтэҕинэ иэс да ылсан-бэрсэн, кырыымчык кэмнэри аһардыбыппыт, норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Иннокентий Птицын Доллу нэһилиэгин баһылыгынан үлэлээбит уон сылын устата социальнай эбийиэктэр тутууларыгар кыахпыт баарынан көмөлөспүппүт. Аны да бииргэ үлэлиэхпит турдаҕа. Тыа сиригэр бу курдук үлэ тула түмсэр эрэ буоллахха, ыарахан да чэпчиир, үрдүк көрдөрүү да ситиһиллэр, — диир Таисия Васильевна.
Раиса СИБИРЯКОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru