Мэҥэ-Хаҥаласка сопхуостар тэриллибиттэрин 50 сыла

Ааспыт ХХ үйэ 60-с сылларыгар Сэбиэскэй Сойууска тыа хаһаайыстыбатын үлэтин-хамнаһын тэрээһинин уонна салаллыытын көдьүүһүн үрдэтэр, бары хаһаайыстыбалар оҥорон таһаарар бородууксуйаларын хаачыстыбатын тупсарар инниттэн тосту уларытыылары олохтуур анал дьаһаллар ылыллыбыттара. Бүтүн дойду үрдүнэн уонна Саха сиригэр, ол иһигэр Мэҥэ Хаҥалас улууһугар 4 бөдөҥсүйбүт сопхуос урукку холкуостар оннуларыгар тэриллибиттэрэ быйыл, кулун тутар 1 күнүгэр, 50 сыла туолар.  Итинтэн ыла холкуостаахтар бука бары сопхуос оробуочайдара буоланнар, үлэ бары көрүҥнэригэр уу харчынан төлөбүр ылар буолбуттара.

Мэҥэ Хаҥалас улууһун бочуоттаах кинигэтигэр киирбит үлэ бэтэрээнэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыатын хаһаайыстыбатын “1981 с. бастыҥ экономиһа”  бочуоттаах ааттаах   Нөөрүктээйи нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо Петров Михаил Петровичтан – Ленин аатынан уонна М. Горькай аатынан сопхуостарга, ону таһынан улуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын управлениетын кылаабынай экономиһынан тахсыылаахтык, үтүө суобастаахтык үлэлээбит  уопуттаах исписэлиистэн: “Оройуоҥҥа сопхуостар тэриллиилэрэ тыа сирин олохтоохторугар тугу биэрбитэй?” – диэн ыйытыыбар хоруйдууругар көрдөспүппэр  бу курдук кэпсээтэ:

— Сопхуоска ис хаһаайыстыбаннай ахсааны олоххо киллэрии саҕаламмыта. Бу үлэни ыытыыга сопхуос отделениеларын салайааччылара, биригэдьиирдэр, звеньевойдар, гараас, өрөмүөннүүр мастарыскыай сэбиэдиссэйдэрэ саамай тутаах үлэһиттэр этилэр. Олох-дьаһах иннин диэки баран истэҕин аайы саҥаттан-саҥа көрдөбүллэр туран испиттэрэ. Ону тута олоххо киллэриигэ кэлин үлэҕэ кэлбит эдэр исписэлиистэр ылсан үлэ үөһүгэр умса түспүттэрэ. Ол курдук, үлэ биирдии салааларынан цеховой структураларынан дьаһаныыга киириигэ былаанныыр-экономическай ааҕыы, суот-учуот үлэлэрэ биир кэлим буолбуттара. Онно салайааччынан 1978-1985 сс. мин, Петров Михаил Петрович, балачча ситиһиилээхтик үлэлээбитим. Бэрт уһун кэмнэргэ кылаабынай буҕаалтырынан О.И.Сивцева үрдүк эппиэтинэстээхтик үлэлээбитин бэлиэтиибин. Управляющайдарынан: В.Г.Оконешников, И.И.Устинов, Д.С.Михайлов, Е.И.Лукин, В.Ф.Тимофеев, А.Н.Иванова, биригэдьиирдэринэн: Л.К.Оконешникова, Е.И.Новгородова, Д.А.Сивцев, К.И.Ларионов,  М.П.Скрябин, Н.С.Назаров, Л.П.Оконешникова уо.д.а. үлэлээбиттэрэ.

Сопхуос элбэх өрүттээх үлэтин, ордук хото оҕуруот аһын, хортуоппуйу киэҥ далааһыннаахтык ыһыы, көрүү-харайыы, хомуйуу үлэтигэр агрономнар уонна инженердэр үгүс сыралаах үтүмэн элбэх үлэлэри толорбуттара. Олор истэригэр: С.Е.Васильев, П.П.Скрыбыкин, И.И.Стрекаловскай, Г.Ф.Сергеева, М.И.Оконешникова,  производственнай объектары,  дьон олорор дьиэлэрин тутууга тутуу инженердэрэ, прорабтара, маастардара Д.В.Егоров, П.Е.Бурнашев, В.В.Жирков, П.П.Саввин, Ф.Н.Михеев  уо.д.а. үгүс сыраларын биэрбиттэрэ.

Биһигини бу уустук уонна улахан сыанабыла суох суот-учуот, экономическай ааҕыы үлэтигэр улахан уопуттаах, сопхуос тутаах үлэһиттэрэ   П.С.Егоров, С.Д.Павлов – кылаабынай буҕаалтырдар, Н.И.Никаноров, М.М.Петров–кылаабынай экономистар, М.С.Слободчиков — сүөһү иитиитин салаатын ыстаарсай буҕаалтыра үөрэппиттэрэ, салайбыттара.

Ааспыт кэмнэри саныыр буоллахха, киһи үлэлээбит кэмин ахтан-санаан ааһарыгар, кэлин боростуой үлэһит дьон сыанабыл биэрэрэ сүрдээх үчүгэй буолар эбит. Ол курдук, биһиги бэркэ билэр киһибит, өр кэмҥэ холхуоска, онтон сопхуоска биригэдьииринэн үлэлээбит Социалистическай Үлэ Геройа Е.И.Новгородова бэйэтин ахтыытыгар кинигэҕэ маннык суруйбут этэ: “Сопхуос салалтата – директор М.П.Захаров, экономистар: Н.И. Никоноров, М.П.Петров, исписэлиистэр: агроном С.Е. Васильев, Г.И. Сергеева, механиктар, электриктэр: Н.И. Терентьев, А.Н. Сергеев уо.д.а. олох сайдыытыгар сөп түбэһиннэрэн хас үлэ салааларыгар барытыгар саҥалыы технологияны түргэнник олоххо табатык киллэрэргэ олус кыһамньылаахтык,  туох баар кыахтарын туһанан күүскэ үлэлээбиттэрин, салайбыттарын, хас биирдии үлэһиккэ көрдөбүлү кытаанахтык туруорбуттарын түмүгэ буолар”.

Оройуон биир саамай улахан сопхуоһун  араас кэмнэргэ М.П.Захаров, П.П.Антонов, В.В.Скрябин, В.Д.Григорьев, С.В.Сивцев салайбыттара. Ленин аатынан сопхуос өрөспүүбүлүкэҕэ оҕуруот аһын, хортуоппуйу 10%-нын үүннэрэрэ уонна государствоҕа атыылыыра.

“Оройуоҥҥа сопхуостар тэриллиилэрэ тыа сирин олохтоохторугар тугу биэрбитэй?” – диэн ыйытыыгар эппиэтэ көстөн турар: дьон-сэргэ олоҕун таһыма биллэрдик уларыйбыта, дьоннор тиэргэннэригэр аныгылыы тииптээх олорор дьиэлэр, кыбартаалынай хочуолунайдар, производственнай, социальнай эбийиэктэр  судаарыстыба көмөтүнэн тутулланнар бөһүөлэктэр тупсубуттара, эҥин араас саҥа идэлэр баар буолбуттара, элбэх үлэ миэстэтин таһаарбыттара. Үлэтэ суох киһи диэн суоҕа.

Ленин аатынан сопхуос хаһаайыстыбаннай үлэтин сүрүн экономическай көрдөрүүлэрин мантан аллараа баар табылыысалартан көрөн билсиэххэ сөп.

1-кы табылыыса

Ленин аатынан сопхуос хаһаайыстыбаннай үлэтин көрдөрүүлэрэ

Ити иһигэр: бурдук 1974 с. – 3430 туонна, 1971 с. -2257 туонна хомуллубута.

Оҕуоруот аһа 1970 с. -1210 т, 1980 с. – 3237 т., 1981 с. – 3177 т.

2-с табылыыса

Сүөһү, сылгы ахсаана уонна эти, үүтү оҥоруу көрдөрүүлэрэ

3-с табылыыса

Т/х бородууксуйатын судаарыстыбаҕа туттарыы көрдөрүүлэрэ

4-с табылыыса

Сопхуос үлэһитин ахсаанын көрдөрүүлэрэ

Тус санааларым уонна этиилэрим

Сопхуостар муҥутаан сайдыбыт кэмнэригэр тыа сиригэр дьон бары үлэлээх-хамнастаах этилэр. Ол буолар саамай улахан ситиһии, кыайыы. Ол кэмҥэ үлэһиттэр бары кэлэктиибинэн уопсай дьыала туһа диэн күүһү-уоҕу харыстаабакка үлэлииллэрэ, кыайбаттарга көмөҕө кэлэллэрэ. Билигин баар бааһынай хаһаайыстыбалара үгүстэрэ тус бэйэлэрин интэриэстэригэр эрэ үлэлииллэр. Ол олох дьиҥнээх чахчыта.

Ааҕан көрдөххө, статистика сыыппараларын ырыттахха урут 4 сопхуос тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарбытын, билиҥҥи тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэрэ, бааһынай хаһаайыстыбалара түөрт гыммыт биирин эрэ оҥороллор. Ол аата 25%, ити олох чахчытын көрдөрүүлэрэ — аҥардас бурдук ыһыытын, хортуоппуйу, оҕуруот аһын үүннэрэн ылыыга.

Өссө биир холобур, урукку бириэмэтээҕи харчынан 300 солкуобайынан син орто сэниэ ыал дьон тэҥинэн иитиллэн олорбуппут. Ол саҕана килиэп сыаната 20 харчы, билигин 37 солкуобай. Ити аата 1850 төгүл ыараабыт. Хамнас ортотунан 300 солкуобай эбит буоллаҕына, билигин пенсионер иитиллэн олорор кээмэйин быһа холоон 15000 солкуобайынан ааҕаллар, оттон тыа хаһаайыстыбатын үлэһитин орто урукку хамнаһа эмиэ 15000 тыһыынча солкуобай. Ити аата урукку орто хамнастан баара-суоҕа 500 төгүл ыараталлар. Оччоҕуна килиэп сыанатыгар дьүөрэлээтэххэ 1850:500=3,7*15000=55500. Билигин пенсионер эбэтэр 15000 солк. хамнастаах үлэһит уруккуга тэҥнээтэххэ хамнаһа, пенсията быһа холуйан 55-60 тыһыынча солкуобай буолуон наада этэ. Эбэтэр  өрөспүүбүлүкэҕэ орто хамнас 54 тыһыынча солкуобайтан таҕыста дииллэригэр, пенсия онно тэҥнэһиэн наада.

Ол да иһин билиҥҥи чиновниктар хамнастарын намыһах эрээккэ турааччылары 40-60 тыһ. солкуобайга, орто эрээккэ турааччылары 70-100 тыһ. солкуобайга, онтон үрдүкү эрээккэ турааччылары 150-200-300 тыһ. солкуобайга тиэртэхтэрэ. Ону таһынан, олус дьадаҥыларын иһин чиновниктарга 3-7-ҕэ диэри төгүл ыйдааҕы акылааттарынан биир бириэмэлээх харчынан көмө оҥороллор, олус тиритэн-хорутан үлэлээтэхтэринэ хас да ыйдаах хамнастарынан эбии төлөбүр биэрэллэр.

Дьэ ол аата дьиҥнээх капитализмҥа киирбиппит. Дьон итини, ордук үрдүку салалтаҕа турар үлэһиттэрбит, дьон-сэргэ туһугар олох кыһамматтарын курдук тахсарын сөҕөллөр.

Убаастабыллаах Михаил Петрович, дириҥ ис хоһоонноох сэһэниҥ иһин улаханнык махтанабын. Урут тыа хаһаайыстыбата сопхуостар тэриллэннэр хайдах курдук үрдүк тэрээһиннээхтик, сылтан сыл аайы үлэ-хамнас таһыма үрдүү турарын туһугар үлэлээбиттэрин дьон мантан ааҕан билиэхтэрэ диэн эрэниэххэ сөп.

Михаил Никифоров,

үлэ бэтэрээнэ, «Саха сирэ» хаһыат общественнай кэрэспэдьиэнэ.