“Квант эмискэ өрө тахсыыта” диэн өйдөбүл физикаҕа баар. Электрон тустаах эниэргийэнэн туоллаҕына, сонно саҥа үрдүк эргимтэҕэ көһөр, оччоҕуна элэмиэн хаачыстыбата кытары уларыйар. Киһи барахсан бу атааннаах-мөҥүөннээх Орто туруу бараан дойдуга син эмиэ оннук, бэйэтин эҥкилэ суох бэрээдэгинэн, үтүө майгытынан-сигилитинэн ис күүһүн мунньунан, сайдыы саҥа таһымыгар тахсар, олоҕун сырдык суолун салгыы тутуһар оҥоһуулаах эбит.
Ону аҕыс уонус хаарын санныгар уулларбыт физика, математика билимин хандьыдаата, уһун сылларга Саха госуниверситетыгар, М.Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи университет Математикаҕа, информатикаҕа институтугар профессорынан үлэлиир Николай Алексеев-Матбор олоҕо толору кэрэһилиир.
Чаарыас Арыы уола
1937 сыл ахсынньытыгар, эргэ дьыл оройугар, Нам Бөтүҥэр Чаарыас Арыыга кыстаан олорор сылгыһыт Кирилэ ойоҕо Харычыаһа үһүс кыыһынан быыһанна, Кутуйах диэн ааттаабыттар диэн сурах тарҕаммыта. Чугас ыаллара, төһө да кыһыл оҕо аатын сүөлүргээтэллэр, Өлөксөөйөптөргө Эдьээн Иэйиэхсит Хотун аҕа ууһун ууһатар уол оҕону биэримээри гынна дуу диэн итир-ботур кэпсэттэхтэрэ буолуо…
Дьоно аах, уол оҕоҕо өлүүлээх эрэйдээхтэр, абааһыны муннардаҕа буолан, кыыс төрөөтө дэттэрбиттэрин, кинини куһаҕан кыыл аатынан ааттаабыттарын, онтуката оскуолаҕа киириэр диэри иҥэ сылдьыбытын көҥүл тустууга ССРС спордун маастара, Саха АССР үтүөлээх тириэньэрэ Николай Кириллович бүгүн сонньуйа ахтар. «Инньэ гынан, үс сааспар диэри халадаай ырбаахылаах, өрүүлээх суһуохтаах сырытыннарбыттар. Арай ааппар эппиэттиирдии биир сиргэ өр тэһийэн олорбот сүрдээх сытыы, мэник эбитим, онно эбии түргэн-түргэнник чубугураан саҥарарым үһү», — диэн күлэр.
Профессор Конти хайҕабыла
Дьылҕа Хаан Тойон Коля Алексеев уйанын-хатанын бастаан 1955 сыллаахха тургутан көрбүттээх эбит. Оччолорго Дьокуускай 2 №-дээх оскуолатын биир бастыҥ үөрэнээччитэ түмүк эксээмэҥҥэ, буолаары буолан саамай сөбүлүүр предметигэр — математикаҕа «үһү» ылан турар. — «Киһиргээн кирсэ быстыбыт» диэн итини этэн эрдэхтэрэ, — Николай Кириллович ол алта уонча сыллааҕы түгэни санаан ылан мүчүҥнүүр. — Сорудаҕы ким-хайа иннинэ суоттуу охсон, кылаастан бастакынан тахсар баҕам баһыйда быһыылааҕа — тиэтэйбит омуммар котангенсы косинус курдук көрөн, сыыһа эппиэти ылбыт этим. Сарсыныгар учууталым, математикаҕа интэриэһи күөртээбит Агриппина Николаевна Кириллова барахсан кэлэйбитэ бэрдиттэн буолуо, саҥата суох баһын быһа илгистээт ааһа турбута. Хомойбут сирэйэ харахпар билигин даҕаны бу турар!».
Оччотооҕу учууталлар кытаанах буолаллар эбит — кыһыл көмүс мэтээлгэ дураһыйар үөрэнээччилэрин аттестатыгар кырылас «биэһи» кытары тригонометрияҕа соҕотох «үһү» ыаллаһыннарбыттар. Атын киһи хайыа эбитэ буолла, оттон Николай Кирилловичка, ити түгэн математиканан салгыы ылсан дьарыктанарыгар көҕүтэр төрүөтүнэн буолбута.
Сүүрбэччэ сылынан Италия ааттаах-суоллаах профессора Роберто Конти математиктар Европатааҕы пуорумнарыгар Ленинградтааҕы (Санкт-Петербурдааҕы) университет аспирана Николай Алексеев үлэтин үрдүктүк сыаналаабыта, биллиилээх учуонай Ван дер Поль тэҥнэбилигэр олоҕуран, математикаҕа оптимальнай салайыы теориятыгар саҥа хайысханы арыйбытын чорботон бэлиэтээбитэ. «Аан дойдуга сураҕырдыбыт!» — диэн научнай салайааччыта, ЛГУ дифференциальнай тэҥнэбилгэ кафедратын сэбиэдиссэйэ, кэлин физика, математика билимин дуоктара, Арассыыйа Наукаларын Академиятын кэрэспэдьиэн-чилиэнэ буола үүммүт Виктор Плисс эҕэрдэлээн илиитин ыга туппутун Николай Кириллович күн бэҕэһээҥҥи курдук өйдүүр.
Спасскай, Озолин, Алексеев…
Кинини тустууга математиканан үлүһүйүүтэ сирдээн аҕалбыта диэтэхпинэ, улаханнык алҕаһаабатым буолуо. Ленинградка аспирантураҕа үөрэнэр сылларыгар самбоҕа, греко-римскэй уонна көҥүл тустууга университет чөмпүйүөнүнэн буолуталаабыта. Манна тириэньэрэ Юрий Гостинщиков өҥөтө улаханын махтана ахтар. — Оҕо эрдэхпиттэн сүүрүүлээх-көтүүлээх оонньууну ордорорум. Волейболунан, баскетболунан, сахалыы ыстаныыларынан, сүүрүүнэн дьарыктаммытым кэлин тустууга ситиһиилэнэрбэр төрүөт буоллахтара, — диир Николай Кириллович. Кини 1962 сыллаахха Иван Поддубнай Кубогын түһүлгэтигэр бастакы миэстэни ылыытыгар, ССРС спордун маастарын үрдүк аатын сүгүүтүгэр оҕо сааһын доҕоро, көҥүл тустууга сахалартан Арассыыйа бастакы чөмпүйүөнэ, устуоруйа билимин хандьыдаата Николай Гоголев холобура кырата суох оруолламмыта чахчы. Ол кэмҥэ этэ дии, саха аспиранын хаартыската ЛГУ бочуотун дуоскатыгар Ленинград бастыҥ спортсменнарын — кэлин саахымакка аан дойду онус чөмпүйүөнүнэн буолбут Борис Спасскайы уонна сүүрүүгэ Римнээҕи Олимпиадаҕа үрүҥ көмүс мэтээли ылбыт Эдвин Озолины кытта кэккэлэһэ ыйанан турбуттааҕа.
Матбор олоҕун пуормулата
Өрөспүүбүлүкэҕэ тустуу сайдыытыгар Саха госуниверситетын эдэр преподавателэ Николай Алексеев көдьүүстээх үлэтэ «Саха АССР үтүөлээх тириэньэрэ» үрдүк аатынан бэлиэтэммитэ. Ол кэмҥэ кини дьарыктыыр СГУ хамаандата өрөспүүбүлүкэҕэ тэҥнээҕэ суоҕа. Сүрүн үлэтин таһынан тириэньэрдээн, сүүрбэттэн тахса ССРС спордун маастарын, маастарга хандьыдааты иитэн таһаарбыта. 1964 сыллаахха Дьокуускайга ыытыллыбыт Арассыыйа түһүлгэтигэр сүрүннээн устудьуоннартан турар Саха сирин сүүмэрдэммит хамаандата биэс мэтээли, ол иһигэр үс кыһыл көмүһү ылары ситиспитэ. Тириэньэр Николай Алексеев бэйэтэ ыйааһыныгар боруонса призерунан буолбута.
Сааһыран да баран Николай Кириллович тустуутун бырахпатаҕа — үөлээннээхтэрин ортотугар аан дойду чөмпүйэнээтигэр биэстэ пьедестал үрдүкү үктэлин дабайбыта, Аминдео (Греция) көбүөрүгэр кини чиэһигэр Ийэ дойдутун өрөгөй ырыата эҥсиллэ дуораһыйарын истэр дьолломмута. Арассыыйа чөмпүйэнээтигэр бэһис кыһыл көмүс мэтээлин 75 сааһыгар, бэйэтиттэн уонча сылынан балыс утарсааччыларын сабырыйан, ылан, дьонун-сэргэтин үөрдэн, сөхтөрөн турардаах.
Николай Алексеев билигин да математикатын спорду кытта дьүөрэлэһиннэрэр. Университекка, олимпийскай эрэл училищетыгар үлэтиттэн иллэҥ кэмигэр высшай математика уустук задачаларын суоттаан саатыыр итиэннэ бэтэрээннэр саахымакка күрэхтэһиилэрин көтүппэт буола сатыыр. «Көр, онтон улахан дуоһуйууну ылабын ээ. Син көбүөртэн кыайыылаах тахсар курдук сананааччыбын», — диир кини.
Ол эрээри Матбор олоҕун аҥаардас «Математика + спорт» диэн ылынар тутах курдук. Арай ити этиллиини улахан дьиэ кэргэн аҕа баһылыгын, үс оҕо аламаҕай аҕатын, түөрт сиэн элэккэй эһэтин улахан сүрэҕин төлөннөөх тапталыгар төгүллээтэххэ Николай Кириллович Алексеев олоҕун пуормулата тахсан кэлэр эбит.
Матбор албаһа
Николай Кириллович, математик киһи сиэринэн, греко-римскэй уонна көҥүл тустуу ньымаларыттан бэйэтигэр сөп түбэһэр хас да албаһы толкуйдаан чочуйбута. Саха дьоно ордук атахха киирээччини утары туттар ньыматын кэрэхсээбиттэрэ. Уонна онтун тоҕо эрэ «Поддубнай» диэн ааттаабыттара. Бука, Поддубнай Кубогын хаһаайынын албаһа диэни кылгаттахтара буолуо. Бу ньыматынан Николай Кириллович элбэх кыайыыны ситиспитэ, ол иһигэр өрөспүүбүлүкэтээҕи, зонатааҕы, бэтэрээннэр ортолоругар аан дойду чөмпүйэнээтигэр кытары.
Роман ПОПОВ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru