Арассыыйа ойуурун пуондатын сирин 20%-на Саха cиригэр баар. Саха cирин сирэ-уота 80%-на ойуур буолар. Онон 8,5 млрд. куб. миэтэрэ ойуур баайдаахпыт. Мантан туһаныллар ойуурга киирсэрэ — 4,3 млрд. куб. миэтэрэ, ол иһигэр сиппитэ уонна аһара сиппитэ 2,5 млрд. куб. миэтэрэ диэн ааҕаллар. Суоттанарынан, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн сылга 30 мөл. куб. миэтэрэ сиппит уонна аһара сиппит мас соҕотуопкаланыахтааҕыттан 2 мөлүйүөнү кыайбат мас эбэтэр 6 бырыһыана туһаныллар. Бу киирии быһыытынан эрэ суруйдум. Дьиҥэр, мас сыанатын суруйар санаалаахпыт.
Саха сиригэр хас тэрилтэ тустаах дьыаланан дьарыктанарый?
СӨ Бырамыысыланнаска уонна геологияҕа министиэристибэтэ иһитиннэрбитинэн, өрөспүүбүлүкэбит ойуурун салаатыгар 132 биирдиилээн урбаанньыттар, дьоҕус тэрилтэлэр дьарыктаналлар. Ол эрээри, киһи соһуйуох, дьиҥнээхтик туруулаһан туран үлэлиирэ 14 эрэ. Үлэһит илии ахсаанын таарыйар буоллахха, маһы соҕотуопкалааһыҥҥа 2020 сылга 191, 2021 сылга 188 киһи үлэлээбит. Быйыл 197 киһи маһы соҕотуопкалыы сылдьар. Оттон маһы таҥастаан бэлэмнээһиҥҥэ 2020 сылга 264 уонна 2021 сылга 231 киһи кыттыбыт эбит буоллаҕына, 2022 сыл сыл бастакы кыбаарталыгар 121 киһи үлэлээбит.
Маһы соҕотуопкалааһын
Өрөспүүбүлүкэбит ойуурун пуондата барыта 255 мөл. гектарга тэҥнэһэр. Мантан 30 мөл. гектара тыытыллыбат, харыстаныллар категория диэҥҥэ киирэр. Барыта 95 мөл. гектардаах ойуурга мас кэрдиллиэн сөп. Кэнники сыллары көрдөххө, холобур, 2019 сылга 434 тыһ. куб мас кэрдиллибит буоллаҕына, 2020 сылга 331 тыһ. куб, оттон былырыын баара-суоҕа 273 тыһ. куб эрэ кээрэтиллибит. Ол эрээри, быйылгы көрдөрүү син этэҥҥэ. Бастакы кыбаарталга былырыыҥҥыттан 5,7%-нан элбэх мас бэлэмнэниллибит.
Саха сирин үгүс маһа Ленскэйгэ кэрдиллэр
Бары билэрбит курдук, элбэх мас Ленскэй улууһугар кэрдиллэр буоллаҕына, маһы таҥастаан бэлэмнээһин ити улууска Витим бөһүөлэгэр уонна киин куораппытыгар ыытыллар. Маһы кэрдиигэ уонна бэлэмнээһиҥҥэ сүрүн аарымаларынан “Алмас” уонна “Витимнээҕи мас хампаанньата” ХЭУо-лар буолаллар. “Алмас” ХЭУо инвестиционнай бырайыагын 2024 сылга диэри олоххо киллэриинэн дьарыктанар. Билиҥҥи туругунан, сылга, ортотунан, 200 тыһ. куб. м тутуу маһын бэлэмнииргэ, 47 тыһ. куб. м тутуу матырыйаалын (эрбэтэн-хайыттаран) уонна оһоххо отторго анаан 9 тыһ. туонна пеллети оҥорорго дьулуһар. Үлэһитин ахсаана 250‑ча буолуохтаах.
Аны сыана туһунан
Ааспыт икки сылга коронавирус бүрүүкээн дьон кэтэх дьиэни быдан ордорбуттара уонна учаастактаах дьон бары кэриэтэ мас дьиэни туттубуттара. Холобур, Дьокуускай куорат аттыгар “Сатал” микро-оройуоҥҥа кураанах турбут учаастактарга мас дьиэлэр быдан түргэнник дьэндэспиттэрэ. Онуоха эбии мас дьиэни туттарга чэпчэтиилээх кирэдьиит кэмигэр олоххо киирбитэ эмиэ улахан суолталаммыта. Ырыынак сокуонунан, наадыйыы элбэх буоллаҕына, сыана хаһан баҕарар уһулу ойон тахсар аналлаах. Ол сиэринэн, ааспыт икки сылга мас сыаната лаппа ыараабыта. Этэргэ дылы, мас дьиэни халыҥ харчылаах, кыахтаах дьон эрэ туттар кэмнэрэ кэллэ быһыылаах диэн тойоннообуттара.
Ол курдук, “Алмас” ХЭУо дьиэни тутарга сүрүн матырыйаал быһыытынан буолар буруус сыанатын 2020 сылга 13900, 2021 сылга 21600 солк. быспыт буоллаҕына, 2022 сылга 27000 солк диэри таһаарбыт. Оттон тутуу матырыйаалын 2020 сылга 13300, 2021 сылга 20000 солк. батара олорбут буоллаҕына, быйылгы сыаната 27 000 солк. тиийэн турар.
“Витимнээҕи мас хампаанньата” буруус маһын 14000 солк. саҕалаан 25 000 солк. диэри таһаарбыта, оттон тутуу матырыйаалын 14500 солк. саҕалаан 25000 солк. атыылыыр. Ити кэмҥэ атын сиртэн аҕалан эргинэр-урбанар “Сибнорд” 33000, “Лесторг” 27500, “Талба Мас” 25500, “Хатыҥ” 25000 солк. атыылаабыттара. Оттон бурууһу 33500, 29000, 29000, 28000 солк. батарбыттара.
Бу сааһыары сайыҥҥы сыананы эттибит. Сааһыары сайын, ол эбэтэр уу суола аһыллан, суудуналар үлэлээттэрин кытта тутуу маһынан эргинэр-урбанар тэрилтэлэр сыаналарын түһэрэр аакка барбыттара. Холобур, “Лесторг” Витимтэн тиэйэн аҕалар бурууһун 26500 (уу харчыга 25800 солк.) уонна хаптаһынын 26700 (уу харчыга 26 000 солк.) солк. атыылыыр буолбута. Оттон “Металл Торг” тэрилтэ бурууһу 26000, киэҥник туттуллар 25, 40 мм халыҥнаах хаптаһыны 24000, оттон 20, 30, 32, 35, 45, 50 мм халыҥнаахтары 23000 солк. сыаналаабыта. Салгыы билиһиннэрэр буоллахха, Мархинка 2‑гэр турар Үөһээ Өлүөнэтээҕи маһы таҥастыыр-эрбиир кэмбинээт тиит бурууһун 23000 (уу харчыга 22000), тиит хаптаһынын 21000 (уу харчыга 20000) солк. атыылыыр буолбута. Бэс бурууһу уонна хаптаһыны 25000 (уу харчыга 24000) солк. батарар. “Алмас” ХЭУо бэс бурууһун уонна хаптаһынын 27000, тиит бурууһун 23000 уонна тиит хаптаһынын 22000 солк. атыылыырга күһэллибитэ. Онон итинэн сылыктаатахха, ааспыт икки сылга курдук мас сыаната баламаттык босхо барыа суоҕа. Ону тэҥэ, мас суох буолуо диэн куттанар, сэрэхэдийэр төрүөттэр эмиэ суохтар.
Биллэн турар, сыана тоҕо түстэ диэн ыйытыы үөскүүрэ чуолкай. Манна сүрүн дьайыыны Иркутскай эргиэмсиктэрэ оҥороллор. Биир тылынан этэр буоллахха, ол диэки тутуу маһа элбэхтик кэрдиллэн, таҥастанан-эрбэнэн тахсыыта быдан улааппыт. Ити түмүгэр, сыана син биллэрдик түспүт. Манна биири өйдүөххэ наада. Мас син биир бородуукта курдук, ол эбэтэр эргэрэр аналлаах. “Эргэриэн иннинэ”, төһө кыалларынан, атыыга барыан наада буоллаҕа. Сааһыары сайын, чааһынай дьиэни тутуу саҕаланарын саҕана, сыана үрдүүрэ — ырыынак тулхадыйбат сокуона. Атырдьах ыйын саҕаланыытыттан уонна ортотун диэки сыана өссө түһүөҕэ, ол — чуолкай.
Манна даҕатан эттэххэ
Ааспыт нэдиэлэҕэ Ил Дархан Айсен Николаев «Алмас» ХЭУо анал собуотугар аныгы технологиянан саҥардыллыбыт салааны үлэҕэ киллэриигэ кыттыбыта. Аныгы технологияҕа толору эппиэттиир оборудование үлэҕэ киирбититтэн оҥорон таһаарыы улаатыаҕа. Ол курдук, сылга, ортотунан,150 тыһ. куб м тутуу матырыйаала уонна 75 тыһ. куб м атыылаһаат тута туһанарга аналлаах бэлэм бородууксуйа оҥоһуллара ситиһиллиэҕэ. «Алмас» тэрилтэ Дьокуускайга эрэ буолбакка, Ленскэй оройуонун Витимигэр үлэлиир улахан былааннаах. Хампаанньа ааспыт сылга таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Ол курдук, былырыын ойуур баһаара Горнай улууһун Бэс Күөлүгэр киирэн, элбэх дьиэни күл-көмөр гынан ааспыта. Ол дьиэлэри чөлүгэр түһэриигэ «Алмас» ХЭУо МХМ диэн ньымата туһаныллан, аҕыйах кэм иһигэр сабыс-саҥа 31 дьиэ дьэндэйбитэ.
Ил Дархан Айсен Николаев тустаах хампаанньа оҥорон таһаарар салаатын үлэтин көрөн-истэн баран, “Ойуур бырамыысыланнаһын комплекса, төһө кыалларынан, чааһынай олорор дьиэлэри тутууга аналлаах матырыйааллары оҥорорго дьулуһуохтаах. Бүгүҥҥү сүрүн сыал- сорук оннук. Бу ситиһилиннэҕинэ, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо сөбүгэр соҕус сыаналаах уонна, саамай сүрүнэ, хаачыстыбалаах тутуу матырыйаалларынан хааччыллыах этилэр”, — санаатын үллэстибитэ.