Бэҕэһээ суруйбуппут курдук, бүгүн күнүс 4 чааска видеокэмпириэнсийэ пуорматынан Амма баһыгар маһы кэрдии боппуруоһугар анаммыт сүбэ мунньах буолан ааста.
edersaas.ru.
Сүбэ мунньаҕы Экология, айылҕаны туһаныы уонна ойуур хаһаайыстыбатын министиэристибэтин миниистирин солбуйааччы Алексей Агеев салайан ыытта. Кэпсэтиини саҕалаабыт Амма улууһун баһылыга Николай Архипов соторутааҕыта социальнай ситимнэринэн Амма өрүс баһын тыата кэрдиллэн эрэрин туһунан сурук тарҕанан улахан долгуйууну таһаарбытын этэн туран, бу иһитиннэрии төһө оруннааҕын ыйытта. 1980-с сыллар ортолоругар эмиэ маннык боппуруос күөрэйэн баран, уопсастыбаннас туруорсуутунан тохтотуллубутун санатта.
Экология, айылҕаны туһаныы уонна ойуур хаһаайыстыбатын министиэристибэтин ойуур хаһаайыстыбатын департаменын салайааччы Андрей Михайлов этэринэн, Саха сиригэр кырдьыбыт мастаах ойуур (перестойнай тыа) баһыйар, оннук тыаҕа мас ыарыыта үөскүүр, ол иһин маһы кэрдии ыытыллыахтаах. Тулалыыр эйгэҕэ хоромньута суох өрөспүүбүлүкэҕэ сылга 36 мөл. (ол иһигэр, Алдаҥҥа 3,3 мөл., Аммаҕа 1,7 мөл.) куб мас кэрдиллэр кыахтааҕыттан билигин 3 %-а кэрдиллэр. Оттукка, тутууга анаан 400 тыһ. куб мас кэрдиллэр, тутуу маһын соҕотуопкатыгар «АЛМАС» ХЭУо, «Витимнээҕи мас хампаанньата» идэтийэллэр. Былырыыҥҥы аукциоҥҥа бу тэрилтэлэр кыттыбатахтар, ол оннугар Иркутскай уобаластан «Ангара» ХЭУо 46 сылга 54,5 тыһ. гектар уонна “Вудлэнд24” ХЭУо 36 сылга 177,4 тыһ. гектар иэннээх ойууру түүлэһиигэ ылан, сыл аайы 107 уонна 243 тыһ. куб маһы кэрдэргэ дуогабардаспыттар. Дакылаатчыт салгыы хаартанан көрдөрөн, кэрдиллэр ойуур учаастагар дэлээнэ хайдах оҥоһулларын, онуоха сиппит (100 сааһын ааспыт) мас кэрдиллэрин, ситэ илик мас тыытыллыбатын быһаарда.
Кинини ситэрэн Алексей Агеев билигин хонтуруол күүһүрэн, технология сайдан турарын эттэ. Биһиэхэ маһы кэрдии кээмэйэ кыратынан, куосмастан мониторинг официальнайдык оҥоһуллубат эрээри, чааһынай бэрээдэгинэн ыытыахха сөп диэтэ. Итиэннэ коронавирус дьаҥынан хааччахтааһын миэрэлэрэ бүттэхтэринэ, министиэристибэ учуонайдары, тустаах улуустар дьаһалталарын, уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэрин итиэннэ маһы кэрдиигэ дуогабардаһан үлэлии сылдьар уонна саҥа дуогабардаһыахтаах тэрилтэлэр салалталарын кытары «төгүрүк остуол» тула олорон кэпсэтэргэ былаанныырын иһитиннэрдэ. Табыллар буоллаҕына, ол көрсүһүүнү Алдаҥҥа биитэр Томмокко тэрийэр, миэстэҕэ сылдьан маһы кэрдии үлэтин-хамнаһын билсэр, ирдэбил төһө толорулларын көрөр-истэр ордугун эттэ.
Онуоха Амма улууһуттан Ил Түмэн дьокутаата Руслан Федотов ол тэрээһиҥҥэ кыттар дьону массыынанан илдьэргэ бэлэмин биллэрдэ. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн ыраас уулаах соҕотох Амма Эбэ эрэ хаалбытын санатан туран, өрүс баһыгар маһы кэрдии улахан хоромньуну оҥоруоҕа (өрүс уута уолуо, ходуһалар-бааһыналар куура хатыахтара, кыыл-сүөл, балык эстиэ, сүөһү-сылгы аҕыйыа…) диэтэ.
– Оттон маһы кэрдиини букатын тохтоттоххо? – диэн Николай Архипов чопчу ыйытыытыгар мас кэрдиитин тохтотуу уонна бобуу сокуон быһыытынан, суут уурааҕынан эрэ оҥоһуллара, онуоха тирэх буолар бэрэбиэркэлэр, иниспиэксийэлэр түмүктэрэ, үрдүкү уорганнар дьаһаллара ирдэнэрэ быһаарылынна.
Арассыыйа Наукаларын Академиятын Сибиирдээҕи салаатын Ирбэт тоҥ буордаах дойду биологическэй кыһалҕаларыгар (криолитозона) институтун үлэһитэ, биология наукатын дуоктара Александр Исаев нэһилиэнньэ Уһук Илин эрэгийиэннэригэр маһы талан буолбакка, барытын бала кэрдэн, кэннилэриттэн тараҕай дэлээнэлэри хааллара-хааллара, омук сиригэр таһаллара биидьигинэн тарҕанарын көрөн, долгуйарын өйдүөххэ сөп диэтэ. Нууччаларга «Оҕуруоккар козаны киллэриэҥ — хаппыыстаҕыттан матыаҥ» диэн өс хоһооно сымыйаны эппэт, онон хонтуруолу күүһүрдэр наада. Тустаах министиэристибэ, научнай тэрилтэлэр үлэһиттэрин, юристары, дьокутааттары уонна уопсастыбаннай түмсүүлэри киллэрэн туран, өрөспүүбүлүкэ таһымынан Уопсастыбаннай хамыыһыйаны тэрийэргэ, салайааччынан ХИФУ ректорын, биология наукатын дуоктарын Николай Алексеевы аныырга этии киллэрдэ. Оттон Амма улууһун Мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ Софья Александрова улуус дьокутааттара, уопсастыбаннай түмсүүлэрэ УФАС-ка уонна айылҕаны туһаныы прокуратуратыгар Сурук бэлэмнээбиттэрин иһитиннэрдэ.
Сүбэ мунньах кыттыылаахтара куулайбыт кыһалҕаҕа ити курдук санааларын атастаһан, тустаах биэдэмистибэ уонна учуонайдар тугу этэллэрин истэн, мас кэрдээччилэрин кытары «төгүрүк остуолга» көрсүөх, тылларын-өстөрүн истиэх буолан: «Салгыы үлэлиибит, бу саҕалааһын эрэ!» – дэһэн тарҕастылар.
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru