Үлэтин кэрдиис кэмнэрэ
Марияны, үөрэҕин бүтэрээтин кытта, кини дьолугар, култуураҕа олус үчүгэй үгэстэрдээх, өрөспүүбүлүкэҕэ култуура эстафетатын көҕүлээбит Мэҥэ Хаҥалас улууһугар, Балыктаах кулуубугар үлэҕэ анаабыттара. Партком Сергей Артемьев, аатырар холкуос бэрэссэдээтэлэ Михаил Захаров эдэр исписэлиискэ сүбэ-ама буоланнар, Мария үлэтинэн үүнэн-сайдан тахсыытыгар улаханнык сабыдыаллаабыттара. Оттон дойдутугар, Нам улууһугар райком сэкэритээрэ Василий Колмогоров тугунан да кэмнэммэт үтүө сүбэлэрин Мария Николаевна билигин махтана ахтар.
Кини олоҕун доҕорун Балыктаахха көрсөн, Габышевтар аймахха кийиит буолбута. Онтон эдэр ыал Мария дойдутугар Нам II Хомустааҕар көһөн кэлбиттэрэ. Арай көрбүтэ – кулууба тэстэ турар, оһох оттоллор да сылыппат, тыбыс-тымныы.
Мария Николаевна санаатын түһэрбэт – хомсомуол ыччаты түмэ тардан, бука бары субуотунньуктаан, харыйа маһы кэрдэн аҕалан, кулууп сабыс-саҥа кырыыһаланар. Ол дьыл кинини дьокутаатынан талаллар. Мария Габышева райсовет дьокутаатынан 9 төгүл быыбардаммыта үгүһү-элбэҕи этэр. Хомойуох иһин, кэргэнэ оһолго түбэһэн, эдэр сааһыгар олохтон туораабыта. Мария 3 саастаах уонна баара-суоҕа 20 хонуктаах кыракый оҕолоох соҕотоҕун хаалбыта. Онон, дьонун уонна детсаад көмөлөрүнэн уоллаах кыыс оҕотун бэйэтэ атахтарыгар туруортаан, үөрэхтээн, үлэһит, ыал оҥортоон, билигин 5 сиэн эйэҕэс эбээтэ.
Мария Николаевна Саха сирин дьахталларын 5,6,7-с сийиэстэрин дэлэгээтэ. Валентина Терешкова илии баттааһыннаах Сэбиэскэй дьахталлар кэмитиэттэрин дипломун туппутун биир саамай күндү наҕараадатынан ааҕар.
Тарбаахаптыын 50 сыл бииргэ!
Суох, сорохтор алҕас саныылларын курдук, кэргэннии буолбатахтар. Мария Николаевна Габышева уонна “Тыгын Дархан” кылаабынай технолог-инженерэ Иннокентий Иннокентьевич Тарбахов быйыл бииргэ үлэлээбиттэрэ лоп курдук 50 сылын туолла! Дьиэ кэргэттэринэн доҕордуулар. Тарбаховтар сыбаайбаларын Намҥа Мария Николаевна иилээн-саҕалаан ыыппыта.
— Иннокентий Иннокентьевич миэхэ уус-уран самодеятельноһым көхтөөх кыттааччыта, Нам райкомолугар, райсовекка үлэлиир сылларбар партийнай тутуу актыбыыһа, райпоҕа маҥнайгы сүһүөх партийнай тэрилтэ сэкирэтээрэ. Туох баар үлэҕэ сүбэлэһэр-амалаһар эрэллээх табаарыһым, махтанар, ытыктыыр кэллиэгэм,
— диир Мария Николаевна.
Икки Бэрэсидьиэн, икки Ил Дархан остуола…
— Эн бэрэсидьиэннэргэ, Ил Дарханнарга — барыларыгар үлэлээн кэллэҕиҥ… Хас биирдиилэрэ тус-туһунан ирдэбиллээхтэрэ буолуо дии?
— Оннук. Холобур, Михаил Ефимович үлэҕэ олус көмөлөһөр. Кини, бу сахалыы ас хантан, ханнык улуустан, нэһилиэктэн кэлбитин хайаан да ыйытара, ону ааһан, менюга суруйтарара. Холобур, Абыйтан убаһа этэ, Тааттаттан, Чурапчыттан ынах этэ, Кэбээйиттэн собо, Намтан, Горнайтан сүөгэй… Биллэн турар, хайа баҕарар улуус салайааччыта, кини бородууксуйата “Тыгын Дархаҥҥа” баар буолуон баҕарар. Онон, географиябытын кэҥэттэр кэҥэтэн иһэрбит. Оннооҕор иһэр уубут бэйэбит киэнэ буолуохтаах – “Булуус уута”. Вячеслав Анатольевич эмиэ биһиги үлэбитин сыаналыыра, Өрөспүүбүлүкэ күннэригэр Москванан, Санкт-Петербурунан сырыттахпытына, кэлэн хайаан да кэпсэтэр… Кини аска талымаһа суох, кылаабынайа – баар, дэлэй буоллун! Егор Афанасьевич, биллэн турар, олохтоох бородууксуйаны ылан, сахалыы ас арааһын бэлэмниирбитигэр сүбэлиирэ. Кини, уонна, ас сибиэһэй буоларыгар болҕомтотун олус уурар.
Айсен Сергеевич “Тыгын Дархаҥҥа” төһө сылдьарый, туох аһы сөбүлүүрүй, диэн, Мария Николаевнаттан мин тоҕо эрэ ыйыппатым… Саҥа киһи буоллаҕа. Биллэн турар, сахалыы аһы сөбүлүүр, ыраахтан кэлбит ыалдьыттарын күндүлүүр буолуохтаах… Чэ, ити курдук.
— Мария Николаевна, туох баҕа санаалааххыный?
— Бу 25 сыл тухары Туймаада ыһыаҕар үлэлээтим ини, үлэлээбэтим ини, дьону аһаттым ини, аһаппатым ини… — биирдэ даҕаны соло булан, Ыһыах үөрүүлээх аһыллыытын көрбөтүм! Холкутуйан, эһиил сайын, дьэ, көрөр буоллум быһыылаах. Билиҥҥи баҕа санаам ол.., — диир кини, мичээрдии-мичээрдии.
“Тыгын Дархан” эмискэччи баар буола түспэтэҕэ
Олоҕор тосту уларыйыы Мария Николаевнаҕа 1993 сыллаахха киирэр. Аатырбыт асчыт Иннокентий Тарбахов туруорсуутунан, кинини Намҥа өрөспүүбүлүкэ салайааччылара бэлиэтии көрөннөр, Дьокуускайга, СӨ бастакы бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев көҕүлээһининэн аһыллыбыт “Тыгын Дархан” эрэстэрээҥҥэ дириэктэринэн кэлэр.
Ол эрээри, “эрэстэрээн” диэн — эттэххэ эрэ дөбөҥ. Мария Николаевна кэлэригэр манна билигин курдук мааны, үчүгэй дьиэ, биллэн турар, суоҕа. Арай баара – ону аҕа саастаах көлүөнэ өйдүүрэ буолуо – Ленин болуоссатыгар “Политпросвещение дьиэтэ”. Ол “дьиэҕэ” сэбиэскэй кэмҥэ — райкомнар сэкирэтээрдэрэ, сопхуостар, отделениелар салайааччылара буолуо, о.д.а. салайар каадырдар кэлэн билиилэрин-көрүүлэрин үрдэтинэллэрэ. Күнүс, таһырдьа тахсыбакка эрэ, уһун-синньигэс холлоҕос курдук көрүдүөрүнэн хааман тиийэн, сыһыары турар (универмаг өттүнэн) остолобуойга эбиэттииллэрэ. Оттон киэһээ хойут, үөрэх, араас мунньах кэнниттэн, эмиэ ол көрүдүөрдэринэн остолобуойу ааһа салгыы хааман, Партпрос уопсай дьиэтигэр (гостиница дииллэрэ эбитэ дуу…) сынньана бараллара.
Дьэ ол остолобуой реконструкцияланан, тупсарыллан, омук оборудованиетынан толоруллан, билигин “Тыгын Дархан” эрэстэрээн чулуута буолан турар. Уопсай дьиэ оннугар, алҕаһаабатах буоллахпына – “Тыгын Дархан” гостиница. Оттон ол холлоҕос курдук көрүдүөр оннугар Мария Николаевналаах бэртээхэй, аҕыйах киһи бүөмнээн олорон аһыы-аһыы, дьыалабыай кэпсэтиилэри ыытар, сүбэлэһэр дьоҕус саала оҥорбуттара… Мария Николаевна, онон, дириэктэрин дуоһунаһын сэргэстэһиннэри, аны тутууга “испиэс” буола сыспыттааҕа. Итинник этэ.
Бу – аһыыр эрэ сир буолбатах
Күөрчэх, кымыс, саламаат, убаһа ойоҕоһо, хатта, собо… Саха сөбүлүүр аһа барыта “Тыгын Дархаҥҥа” остуолга төгүрүк сыл бэриллэр. Мария Габышеваны – саха национальнай аһын пропагандалыыр, дьону-сэргэни, ыраахтан кэлбит үрдүк сололоох мааны ыалдьыттары, омук дэлэгээссийэлэрин саха төрүт аһынан күндүлүүр эрэстэрээн дириэктэрин, биллэн турар, пресса мэлдьи сырдатар. Оттон кини, үөһээ кэпсээбиппит курдук, бастакы үөрэҕинэн билитиэкэр идэлээх — култуура үлэһитэ, кулууп сэбиэдиссэйэ.
Култуура, духуобунас киһитэ буолан, Мария Николаевна “Тыгын Дархан” эрэстэрээҥҥэ хара маҥнайгыттан ураты тыыны киллэрэри ситиспитэ. Манна, бастатан туран, киһи куйахатын күүрдэр тыастаах-уустаах муусука суох. Арай классика уонна сахалыы номоҕон ырыа иһиллэр. Дьон наҕылыччы кэпсэтэр-ипсэтэр, араас дьыалабыай боппуруостары быһаарсар, култуурунайдык сынньанар. Түмсүүлээх кэлэктиип билигин хааччыйыы эйгэтигэр куукунатынан эрэ буолбакка, үрдүк сатабыллаах үлэтинэн бүтүн Арассыыйаҕа биллэр.
Култуура уонна ситиһии
— Культпросвет үөрэхтээх дьоннор, олох араас эйгэтин кытта сибээстээх буоланнар, кинилэртэн элбэх салайар үлэһит тахсыбыт эбит.., — Мария Николаевна итинник этэригэр мин сүүс бырыһыан сөбүлэһэбин. Култуура үлэһиттэрэ дьону кытта уопсай тылы булаллар, хамаандаҕа сатаан үлэлииллэр уонна олоххо уопуттара, билиилэрэ-көрүүлэрэ киэҥ.
Мария Николаевналаах Швейцарияҕа, Соҕуруу Кэриэйэҕэ, Кытайга, онтон да атын омук уонна Арассыыйа куораттарыгар сылдьан, уопут атастаһан, маастар-кылаас биэрэн, Саха сирин, бүтүн Арассыыйаны ааттатан кэллилэр, өрөспүүбүлүкэ араас эрэстэрээннэригэр үлэлии-хамсыы сылдьар ресторатордары бэлэмнээтилэр.
Кэлэктиип профессиональнай ситиһиитэ үгүс. Маны таһынан, “тыгыннар” социальнай бырайыактардаахтар. Оттон 2012 с. Мария Габышева көҕүлээһининэн “Культура питания якутов” диэн энциклопедия буолар кыахтаах, олус туһалаах кинигэни бэчээккэ таһаарбыттара.
Татьяна МАРКОВА,«Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Ыспыраапка
Мария Николаевна Габышева
1938 сыллаахха от ыйын 17 күнүгэр Уус Алдан улууһун Баатаҕай нэһилиэгэр күн сирин көрбүтэ. Төрөппүт аҕата омугунан кэриэй этэ, ийэтэ саха.
Идэтинэн билитиэкэр, правовед (юрист). Култуура эйгэтигэр, сэбиэскэй-партийнай уорганнарга, дьахталлар уопсастыбаннай тэрилтэлэригэр үлэлээбитэ. Тоҕус төгүл норуот дьокутаатынан талыллыбыта.
СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ. “Аҕа дойду иннигэр үтүөлэрин иһин” II ист. мэтээл кавалера. Нам улууһун, Нам сэлиэнньэтин Бочуоттаах гражданина.
1993 сылтан – Cаха Өрөспүүбүлүкэтин “Тыгын Дархан” Уопсастыбаннай аһылык сулууспата” ГУП дириэктэрэ.