Маны билэр наада

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

Бу ыйга Бүтүн Арассыыйатааҕы тыа хаһаайыстыбатын дьоҕус биэрэпиһэ ыытылла турар.

История этэринэн, Арассыыйаҕа бааһынайдар бас билэр хамсыыр-хамсаабат баайдарын туһунан чахчылары сурукка тиһии IX үйэттэн ахтыллар. Бу кэмтэн саҕалаан XVII үйэҕэ диэри ыытыллыбыт олбуордарынан биэрэпистэр түһээн хомуйар сыаллаах-соруктаах тэриллибиттэр. Онуоха ахсаан буруолааҕынан (олорор дьиэнэн) уонна «рало» дэнэр булуугунан (сири оҥорууга туох тэрил баарынан) оҥоһуллар эбит.

Бүөтүр I ыраахтааҕы саҕана, 1716-1717 сс., кэккэ күбүөрүнэлэргэ ыытыллыбыт биэрэпис «Ландраттар биэрэпистэрэ» диэн ааттанар. Тоҕо диэтэххэ, биэрэпиһи ыраахтааҕы ыйааҕынан олохтоох чиновниктар, ландраттар (ньиэмэстии Land – сир, дойду. Rat – сэбиэт), ыыппыттар. Ити кэмҥэ бааһынайдар элбэх нолуогу төлөөмөөрү, ыал буолбут оҕолорун туспа ыыппакка бары биир олбуорга олороллоро, ону таһынан эр дьоннор ким тутууга наймылаһан, ким саллаакка ылыллан, о.д.а. биричиинэлэринэн дойдуларыттан көһөн бараннар, элбэх олбуор кураанахсыйбыта быһаарыллыбыт. Нэһилиэнньэ биэрэпис ыытылларын төрүт биһирээбэтэх, былаас даҕаны бэрт хаҕыстык сыһыаннаспыт. Оттон ландраттар бэрик ылбыт дьоннорун көтүтэн, сорохтору хас да төгүл суруйталаан, элбэх сыыһаны-халтыны таһаарбыттар.

Бүтүн Арассыыйатааҕы тыа хаһаайыстыбатын биэрэпиһэ 1916 с., Аан дойду бастакы сэриитэ бара турар кэмигэр дойдуга төһө көлө, ас-үөл саппааһа баарын билэр соруктаах ыытыллыбыт. Оччолорго Арассыыйа империятын састаабыгар 79 күбүөрүнэ, 21 уобалас, икки уокурук киирэллэрэ. Бу биэрэпис түмүгүн Бириэмэннэй бырабыыталыстыба сыыһанан ааҕан, 1917 сыл сайыныгар бэйэтэ тэрийэн саҥаттан ыыппыт.

Тыа хаһаайыстыбатын үһүс биэрэпиһэ 1920 с., дойдуга саамай ыарахан, айгырааһыннаах итиэннэ бас билии киэбэ уларыйбыт кэмигэр ыытыллыбыт. Хомуллубут чахчыларга тирэҕирэн, НЭП киллэриллибит.

Сэбиэскэй былаас сылларыгар тыа хаһаайыстыбатын биэрэпиһэ дойдуну бүттүүнүн хабан буолбакка, ураты чорботуллар салааларынан (холобур, бурдугу, сүбүөкүлэни, винограды үүннэриигэ) ыытыллыбыта. 1990-с сс. уларыта тутуу кэнниттэн оннун-тойун булбут судаарыстыба салалтата 2005 с. Бүтүн Арассыыйатааҕы тыа хаһаайыстыбатын биэрэпиһин уон сылга биирдэ ыытарга быһаарбыта.

Раиса Сибирякова, edersaas.ru

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0