Соторутааҥҥа диэри Саха сирин үрдүнэн Манчаары Баһылайга анаммыт биир эрэ пааматынньык баара. Майаҕа Сэбиэскэй былаас кэмигэр турбут бетон пааматынньыктан ураты улахан монумент бу күҥҥэ диэри турбатаҕа дьикти.
Манчаары аатынан уулуссалар, болуоссаттар, стадионнар бааллар, биир сүрүн күрэх “Манчаары оонньуулара” диэн ааттанар. Оттон боруонсаҕа кутуллубут улахан монумент бу күһүн эрэ Аллараа Бэстээххэ турда. Сонно тута улахан мөккүөр турбута. Суох, бу сырыыга “ороспуой Манчаарыны үйэтитии” сөбүн-сыыһатын туһунан буолбакка, “боруонсаҕа кутуллубут боотур Манчаарыга майгынныыр дуо?” диэн ыйытыы күөрэйэн таҕыста. Бу ыйытыыга хоруй булар арыый дөбөҥ буолаарай диэн санаалаах, пааматынньык ааптарыгар, Саха сирин биллиилээх скульптора Афанасий Романовка тиийэ сырыттым.
“Хойутуу саҕалаабытым”
Афанасий Афанасьевич аатын истибэтэх даҕаны киһи, кини үлэлэрин бэркэ билэр буолуохтааххыт — Доҕордоһуу болуоссатыгар турбут Өксөкүлээх Өлөксөй пааматынньыга, Ийэ болуоссатыгар Ийэ уонна оҕо монумена, Өлүөнэ кытылыгар олорор Петр Бекетов кини илиититтэн тахсыбыттара. Скульптор, монументальнай ускуустубаҕа сааһыран баран кэлбитим диир:
— Маҥнайгы болуоссакка турбут улахан үлэм Өксөкүлээх Өлөксөй пааматынньыга буолар. 2002 сыл күһүнүгэр арыллыбыта. Ол иннинэ арыый кыра формаларынан дьарыктанар этим. Холобур, Иван Крафт бюһун көрбүтүҥ дуо? Ити эмиэ мин үлэм. Үөт анныгар олорор Кулаковскайы айарбар сүрүн сүбэлээччим кинини илэ көрбүт үөрэнээччитэ Дмитрий Кононович Сивцев-Суорун Омоллоон буолбута. Кинини кытта элбэхтэ кэпсэтэн, оннооҕор Москваҕа, боруонсаҕа кута тиийэн баран, пааматынньык кээмэйигэр тиийэ сүбэлэспиппит.
Манчаары мөссүөнүн көрдөөбүт туоһуларым
Өксөкүлээх Өлөксөйү илэ көрбүт киһини кытта сүбэлэһэн оҥорбут буоллаҕына, Манчаарыны көрбүт киһи суоҕа чахчы. Бэл, тыыннаах эрдэҕинээҕи мэтириэтэ баар буолуо дуо, оччолорго ким кэлэн кинини хаартыскаҕа түһэриэй. Ол эрэн, олох туох даҕаны сирдэтинэр бэлиэ хаалбатах диир сыыһа. Биир сүрүн туоһу — аатырбыт антрополог-скульптор Михаил Герасимов үөрэнээччитэ Галина Лебединскэйэ Манчаары төбөтүн уҥуоҕар олоҕуран сөргүппүт скульптурнай мэтириэтэ баар. Афанасий Афанасьевич, ол мэтириэти эмиэ туһаммытым диир. Ол эрэн, аҥаардас онон эрэ муҥурдамматах:
— Лебединскэйэ үлэтэ Манчаары үйэтин моҥообут, оҕонньор буолбут кэмин көрдөрөр — көмүллүбүт уҥуоҕуттан оҥордоҕо дии. Оттон Манчаары маҥнай хаайыыга барбыт кэмигэр сокуоннай сааһын саҥа сиппит оҕо киһи буоллаҕа. Бастаан оннук эдэр уолу эскиз быһыытынан оҥорон көрбүтүм. Ол кэнниттэн арыый сааһын туппут, 25-чэ саастаах киһини оҥорорго быһаарыммытым. Ол иһин ити мэтириэти биир сирдэтинэр туоһу эрэ курдук ылбытым. Өссө биир сирдьиппинэн Ньурба улууһун олохтооҕо Никита Афанасьевич Иванов диэн киһи буолбута. Кини Манчаары сыдьаана буолар.
— Аны туран, Манчаары хаартыската суоҕун иһин, ол кэмнээҕи дьон хоһуйуута балай эмэ элбэх ээ. Оннук хоһуйууну хаалларбыттартан биирдэстэринэн Анемподист Софронов-Алампа буолар. “Уһун сомоҕо эттээх сирэйдээх, арыы-саһыл хааннаах, “эрэһэлээбит үүн тиэрбэһин курдук” хап-харанан эриличчи көрбүт харахтаах, хара хаастаах, умсары соҕус үрдүк сүүстээх, киэҥ таныылаах, үрдүк соҕус кырыылаах муруннаах, куппут курдук толору быччыҥнардаах, тилэри тэбэн тахсыбыт өттүктээх, синньигэс соҕус биилээх, кулуһун курдук көбүс-көнө, сып курдук быһыылаах-тутуулаах, уҥуоҕунан орто улахан киһи. Уопсай көрүҥэ үөһэттэн алларааҥҥа диэри эҥкилэ суох, ситэ үчүгэй, дьоҕус, “кыыс үчүгэй” киһи”. Бу Алампа суруйбут хоһуйуута өссө биир сирдэтэр туоһум буолбута.
— Биир сүрүн сирдьиппинэн эбээм буолбута. Ол кэмнээҕи саха оҕолоро үгүстэрин курдук “эбээ оҕото” буола улааппытым. Эбээм барахсан куруутун сиэтэ сылдьан остуоруйалары, былыргы үһүйээннэри кэпсээн тахсар этэ, ону истэрбин олус сөбүлүүр этим. Кини кэпсээннэригэр олоҕуран кыра эрдэхпиттэн Манчаары уобараһа санаабар сааһыланан тахсыбыта. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьар эрдэхпинэ, Манчаары Баһылайы пааматынньык оҥорон таһаардахха, хайдах буолуохтааҕын туһунан толкуйдуур этим диэтэхпинэ, омуннаабатым буолуо. Куруутун быластылыыны илдьэ сылдьан ону-маны оҥоро, көрбүт кумааҕыбар барытыгар уруһуйдуу сылдьар киһи этим. “Паартаны киртитэҕин, кинигэни дьабайдыыгын” диэн элбэхтэ мөҥүллүбүт- этиллибит киһибин. Тохсус кылааска сылдьан үүрүллэн кэриэтэ художественнайга барбытым. Дьиҥэр, археолог үөрэҕэр туттарсар санаалаах этим ээ, ону дьылҕам быһаардаҕа.
“Дьон сүбэтин истэн баран, ааптар бэйэтэ айар”
— Бүтэһиктээх дьүһүнүн булуом иннинэ элбэх көрүҥү сыымайдаабытым. Онтон биирдэстэрэ, өссө туойга эрэ оҥоһуллубут холобурун хаартыската интэриниэккэ тахсан аймалҕаны, ырытыыны таһаарбыт эбит. Ону таһынан, “Кыым” хаһыакка, пааматынньык Аллараа Бэстээххэ турбутун да үрдүнэн, ол эрдэтээҥҥи вариаҥҥа олоҕуран, дэлби сиилээн, олоххо киирбэтэх мэтириэти ырытан суруйбуттар.
— Билигин дьон ускуустубаҕа сүрдээх сыстаҕас, көхтөөхтүк ырытар, кыттыһар буоллулар. Сорохторо оннооҕор үбүлээһиҥҥэ кытталлар, холобур, биир бырайыакпын Уус Алдантан төрүттээх урбаанньыттар бэйэлэрин харчыларынан төлөөн төрөөбүт улуустарыгар туруортарар санаалаахтар. Оттон айар үлэҕэ норуот кыттыгаһын туһунан тус бэйэм санаам маннык — худуоһунньук киһи туспа көрүүлээх, айымньы кини бэйэтин иэйиититтэн тахсар. Киэҥ сиргэ туруохтаах бырайыактары норуот ырытар, бэйэтин санаатын этэр бырааптаах. Ол эрэн, түмүктүүр санааны ааптар бэйэтэ ылыахтаах, кини айымньыта буолар буоллаҕа дии. Онон туора дьон сүбэлииллэрэ сөп, ол эрэн, ыйаллара, модьуйаллара сыыһа.
— Билигин «Сата ууһа» диэн ааттаах хас даҕаны пааматынньыгы оҥорууга киирдим. Үлэтэ элбэх, толкуйдуу, дьону кытта сүбэлэһэ, ырыта сылдьабын. Худуоһунньук киһи кураанах куйаарга олорбот, дьону кытта алтыһар, сирдиир туоһулары көрдүүр. Оннук эрэ буоллаҕына, үйэлэргэ хаалар айымньылар төрөөн тахсаллар.
Егор Карпов, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыскалар Афанасий Романов архыыбыттан ылылыннылар.