«Майа мээсэтэ дуо!», дэппит умнуллубат дириэктэр

18.12.2020
Бөлөххө киир:
Ааспыт үйэ 60-с сылларыттан дойду үрдүнэн, биһиги Сахабыт сиригэр да, тыа хаһаайыстыбатын салаата балысханнык сайдан, кэҥээн барбыта. Сопхуостары бөдөҥсүтүү, оҥорон таһаарыыны кииннээһин бэлиитикэтэ тыа дьонун олохторун, үлэлэрин-хамнастарын эмиэ тосту уларыппыта. 
Бытархай хаһаайыстыбаларга, тэрилтэлэргэ курдук илии ыарахан үлэтэ тиэхиньикэ күүһүнэн-кыаҕынан солбуллубута. Сүөһү-сылгы иитиитэ, үүтү-эти оҥоруу, сири таҥастааһын, сир быйаҥын үрдэтии, тутуу, тиэйии-таһыы үлэлэрэ кыаҕырбыттара, тэтимирбиттэрэ. Тыа сиригэр оройуоннар кииннэригэр Сельхозтиэхиньикэ, эт-үүт кэмбинээтэ, промкэмбинээт курдук олохтоох оҥорон таһаарар бөдөҥ, кыахтаах тэрилтэлэрэ үөскээбиттэрэ.
Мэҥэ Хаҥаласка  оройуон социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар төһүү күүһүнэн буолбут Сельхозтиэхиньикэни  аҕыннахха, ол тэрилтэни атаҕар туруорбут аатырбыт-сураҕырбыт Ислам Шайхулович Мансуровы  ааттыахтара. Оттон өрөспүүбүлүкэҕэ инники иһэр, бастыҥ үлэлээх Майатааҕы эт-үүт кэмбинээтин  туһунан өр сылларга салайбыт, сайдыы суолугар үктэннэрбит дириэктэр Алексей Яковлевич Яковлев сырдык аатын кытта ситимнээн  киэн тутта кэпсиэхтэрэ.
МЭҤЭ УБАҺАТЫН ЭТИНЭН ДЬОППУОННАР ЭМСЭХТЭММИТТЭРЭ
Алексей Яковлевич 1961 сыллаахха дириэктэринэн ананыаҕыттан, тэрилтэ базатын саҥардыы, кэҥэтии, кыаҕырдыы бэлиитикэтин сорунуулаахтык ыыппыта. Оччолорго үгүс илиинэн үлэлиир  астыыр-үөллүүр дьоҕус собуоттар, сыахтар  оннуларыгар  механизированнай, паромеханизированнай собуоттар саҥаттан тутуллубуттара. Кэмбинээккэ уонча киһилээх бастайааннай тутуу биригээдэтэ үлэлиирэ. Ол курдук, Майа үүт собуота  симиэнэҕэ 10 туонна, сайыҥҥы кэмҥэ икки симиэнэнэн 26-28 туоннаны, Төҥүлү собуота 10-12 туонна, Павловскай собуота 5 туонна үүтү астыыр буолбуттара.
Үүттэн үрүҥ ас суорат, кымыс, кефир, сүөгэй, иэдьэгэй, чохоон, арыы, о.д.а.  24-25 көрүҥэ оҥоһуллара, атыыланара.  Сыыр икки көрүҥэ – голландскай уонна түргэнник ситэр сымнаҕас геленджикскэй сыыр бастаан Павловскай собуотугар, кэлин Майаҕа оҥоһуллубута. Үүт бородууксуйа график быһыытынан  Дьокуускай куорат маҕаһыыннарыгар, Алдаҥҥа, Томмокко батарыллара.
Майаҕа сүөһүнү өлөрөр-астыыр, эти харайар-тоҥорор  холодильниктаах  буойуна тутуллубута. Элбэх сүөһүнү өлөрүү кэмигэр күҥҥэ 150-200 төбөнү астыыллара. Сүөһү төбөтө, туйаҕа, иһэ ыраастанан, сууйуллан, хаана кутуллан атыыга таһаарыллара. Тириини тууһаан, Дьокуускайдааҕы тирии кэмбинээтигэр туттараллара. 1500-чэ туонна сүөһү этэ Саҥа дьыл бырааһынньыгар диэри Дьокуускайга базаҕа туттарыллара. Бу барыта саҥа тиэхиньикэни уонна технологияны оҥорон таһаарыыга олоххо киллэрии түмүгэр ситиһиллибитэ.  Аныгы тэрил көмөтүнэн  бородууксуйа хаачыстыбата стандарт бары ирдэбиллэригэр эппиэттиир тобоҕо суох оҥорон таһаарыы үлэҕэ киирбитэ. Халбаһы сыаҕар буспут, ыыһаммыт халбаһы 11-14 көрүҥэ оҥоһуллара, ону илин эҥээр Уус Алдан, Чурапчы,  Таатта, Амма улуустара уонна оройуон иһинээҕи сельполар ылаллара.
«Кэлин, 1972-1975 сылларга, саха убаһатын этин Япония ыларынан сибээстээн, Дьокуускайдааҕы уонна Мэҥэ Хаҥаластааҕы эт-үүт кэмбинээттэрэ ураты сорудаҕы толорбуппут. Биһиги 50 туонна  убаһа этин анаан ыраастаан, сууйан, ыйаан, үрүҥ таҥаһынан тигэн хаалаан, хас биирдии миэстэтин бэчээттээн   куоракка ыытар этибит. Онон, этиэххэ наада, Мэҥэ Хаҥалас этин-үүтүн кэмбинээтэ өрөспүүбүлүкэҕэ бастакынан тас дойдуну кытта сибээһи олохтообута.
Ити курдук, Алексей Яковлевич, саҥа тиэхиньикэни, технологияны олоххо киллэриигэ, үлэһиттэри үөрэтиигэ уонна олохсутууга, үлэ бэрээдэгин, дьиссипилиинэтин тутуһууга, кэлэктииби таһаарыылаах үлэҕэ түмүүгэ улахан болҕомтотун, сыратын уурара.
Майатааҕы сыыр уонна халбаһы оҥорор сыахтар ыччат-комсомольскай  биригээдэлэрэ  оройуоҥҥа эрэ буолбакка, бүтүн өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр кэлэктииптэр буолбуттара. Кинилэргэ тирэҕирэн өрөспүүбүлүкэтээҕи араас үөрэхтэр үлэ уопутун, бородууксуйа хаачыстыбатын көрүүлэр, сүбэ мунньахтар тэриллэллэрэ.  Эт-үүт кэмбинээтин кэлэктиибэ  оройуоннааҕы, өрөспүүбүлүкэтээҕи социалистическай куоталаһыыга мэлдьи инники миэстэни ылара, көһөрүллэ сылдьар Знамянан, вымпелларынан наҕараадаланара.  Ол ситиһиилэрбит кыахтаах, муударай, үтүө суобастаах салайааччыбыт Алексей Яковлевич Яковлев бэриниилээх, ирдэбиллээх үлэтин түмүгэ этэ»,  диэн оччолорго кэмбинээт кылаабынай инженеринэн үлэлээбит  ытыктабыллаах Евдокия  Ивановна Колосова  үрдүктүк сыаналаан ахтар.
УБАЙ ТУТТАР, ЫТЫКТЫЫР КИҺИМ
– Олохтоох бырамыысыланнас эт-үүт бородуукталарын оҥорон таһаарар салаатыгар «эн-мин» дэһэн алтыһан 40-ча  сыл  кэккэлэһэ үлэлээн кэлбиппит. Өлөксөйү – Алексей Яковлевич Яковлевы сүрдээҕин ытыктыыр, убай туттар киһим буоллаҕа, киниттэн олохпор, үлэбэр да үөрэммитим элбэх, — өрөспүүбүлүкэ олохтоох бырамыысыланнаһын саарына, үйэ аҥаарын устата Дьокуускайдааҕы эт-үүт кэмбинээтин, норуот оҥоһуктарынан дьарыктанар «Сардаана» баабырыканы  салайан аар-саарга аатырдыбыт Иван Петрович Спиридонов-Сардаана Уйбаан чахчы ытыктыыр киһитин аатын истэн сэргэхсийэ түстэ. – Мин оччолорго Ньурба  эт-үүт кэмбинээтин дириэктэрэ этим. Алексей Яковлевичтыын ырытыһан, сүбэлэһэн баран, бастыҥ үлэлээх Майа, Ньурба эт-үүт кэмбинээттэрин икки ардыларыгар социалистическай куоталаһыы дуогабарын түһэрсэн үлэбит-хамнаспыт биллэ тэтимирбитэ. Сыл ахсын 6-лыы киһилээх дэлэгээссийэнэн сылдьыһарбыт. Үлэбит түмүктэрин ырытарбыт, саҥаны-сонуну, уопуппутун  үллэстэрбит-атастаһарбыт. Куоталаһыыбыт түмүгүн таһааран ампаалыктаһыы бөҕө буолара. Икки оройуон биир идэлээхтэрэ билсэн, ыкса доҕордоспуттара.
Алексей Яковлевичтан  олуһун сөхпүтүм, бэркиһээбитим баар. Ол сылдьан үүтүм собуотун кылаабынай маастарын Мария Бакычарованы кытта кэпсэтэн, тылын ылан, ээх дэтэн, дьиэ кэргэнинэн көһөрөн  аҕалан  Майа кэмбинээтигэр үлэһит оҥостубута. Хайыам баарай, баар-суох исписэлииспин  аһыйбытым иһин, утарар, тохтотор кыаҕым суоҕа. Мария  Семеновна  Мэҥэ Хаҥаласка кэлэн олохсуйан, тэнийэн-ууһаан  биллэр исписэлиис, салайааччы,  ытыктанар киһи буолбутун, хомуньуус баартыйа обкуомун чилиэнигэр тиийэ үүммүтүн  истэн-билэн  астынабын.
Дойдубар кэллэхпинэ, Майаҕа Яковлевтарга хайаан да хонон-өрөөн, ирэ-хоро кэпсэтэн, мааныланан-далбарданан ыалдьыттаан ааһарым. Кэмбинээт сүөһү тутар, төлөһүтэр базатыгар, Дьолуоҕа  бултуурбут. Алтыспыппыт тухары, Алексей Яковлевич үлэтигэр буоллун, араас тэрээһиннэргэ, сиргэ-дойдуга да сылдьан, дьону кытта аһаҕас, истиҥ-иһирэх, сүрдээх боростуой, ол гынан эмиэ да баһыйа тутар сыһыанын кэтээн көрөрүм, сөҕөрүм.  Боростуой үлэһиттэн оройуон  салайааччыларыгар,  бэл, милииссийэ начаалынньыгар,  судьуйатыгар, борокуруоругар тиийэ кинилиин мэлдьи сибээстэһэллэрин, сүбэлэһэллэрин, эдэр киһи  дьулайа да, ордугургуу да көрөрүм. Дьону истэр, дьоҥҥо тылын тириэрдэр дьоҕур салайааччы  саамай ирдэниллэр кылаан хаачыстыбата  буоллаҕа. Киһи киэнэ кэрэмэһэ, муударай салайааччы, биир идэлээх убай киһибиттэн элбэххэ үөрэммитим. Кэлин, сааһыран баран, Дьокуускайдааҕы үүт собуотун дириэктэринэн бэрт таһаарыылаахтык үлэлээбитэ, – 80 сааһын туолуор диэри,  50 сыл устата дириэктэрдээбит Иван Петрович Спиридонов-Сардаана Уйбаан  эмиэ биир оччо уһуннук салайар үлэҕэ сылдьыбыт биир идэлээҕин, убайын туһунан  ахтара-саныыра баһаам.
ДЬОҺУННААХ САЛАЙААЧЧЫ, КЫҺАМНЬЫЛААХ АҔА ТАБААРЫС ЭТЭ  
«Бастаан халбаһы, онтон үүт сыаҕар оробуочайынан үлэлии сырыттахпына,  1976  сыллаахха Алексей Яковлевич  ыҥыран ылан сүбэлээн, Илин Сибиирдээҕи технологическай институкка үөрэххэ ыыппыта. 1980 сыллаахха  үүт аһылыгы астыыр инженер-технолог идэлээх  хаан-уруу кэлэктииппэр эргиллэн кэлбитим, Алексей Яковлевич Дьокуускайдааҕы үүт собуотугар дириэктэрдиир этэ. 1981 сыллаахха үүт собуотун, буойунаны холбоон тэриллибит эт-үүт кэмбинээтигэр оройуон салалтатын ыҥырыытынан, эргиллэн кэлэн  иккистээн дириэктэринэн үлэлээн барбыта. Миигин кылаабынай  инженеринэн, Иван Пантелеймонович Пинигини солбуйааччытынан анаабыта.
Алексей Яковлевич олохтоох каадырдары олохсутан үлэлэтэргэ улахан болҕомтотун уурара, кыалларынан усулуобуйа олохтуура. Холобур, Балыктаах собуотугар үлэлии сылдьыбыт Полина Лыткинаны  үлэһитин, ыраас туттунуулааҕын, чэнчиһин  ыйан туран, эбии штат көрөн, үлэҕэ ылларбыта. Ити курдук, дьону киһититтэн көрбөккө, кимиэхэ барытыгар биир тэҥник сыһыаннаһар үтүө хаачыстыбалаах этэ», — диэн кэлин улуус дьаһалтатын кылаабынай исписэлииһинэн үлэлээбит Раиса Егоровна Соловьева-Шишигина  истиҥник  ахтан-санаан суруйар.
«Алексей Яковлевич 1977 сыллаахха Дьокуускайдааҕы үүт собуотун дириэктэринэн ананарыгар, сууккаҕа 90-ча туонна үүтү астыыр, бородууксуйа таһаарар этибит, — диэн ахтар оччолорго собуот кылаабынай мэхээнньигэ, кэлин  «Дьокуускайдааҕы килиэп кэмбинээтэ» ГУТ генеральнай дириэктэрэ буолбут  Валерий Сергеевич Залуцкай. — Көрдөххө олус холку, тиэтэйбэт туттунуулаах курдук эрээри, дьыала ис дьиҥин билэр, быһаарыылаах дьаһаллаах, сүрдээх боростуой, дьоҥҥо үтүө сыһыаннаах, кыһамньылаах  салайааччы этэ. 1981 сыллаахха  биэнсийэҕэ тахсыбытыгар учууталбыттан, настаабынньыкпыттан собуоту салайыы муоһатын мин тутан хаалбытым».
    
БИҺИГИ  ТАПТАЛЛААХ  ИЙЭЛЭЭХ  АҔАБЫТ…
«Биһиги дьоммут, аҕалаах ийэбит, 53 сыл устата олус дьоллоохтук, бэйэ-бэйэлэрин  ытыктаһан, таптаһан олорбуттара. Онон, билигин санаатахпына, дьиэбит иһэ мэлдьи сырдык, ыраас, сылаас тыыннааҕа. Аҕабыт Алексей Яковлевич үлэҕэ ситиһиилэригэр  ийэбит  үтүөтэ сүҥкэн суолталаах. Дьиэни-уоту, оҕону көрүү кыһалҕатыттан сынньатара. Аҕабыт онон үлэтинэн олорбута. Ол да гыннар, хаһан да мөҥө-этэ сылдьыбат тапталлаах аҕа баһылыкпыт этэ. Эппит тылын, туппут дьыалатын оҥорон баран тэйэрэ. Үлэтин-хамнаһын эрдэттэн былаанныыра, бэрээдэктиирэ. Ол да иһин буолуо, элбэҕи ситиспитэ. Биһиги, оҕолор, ийэлээх аҕабытыгар дьоллоох оҕо сааһы бэлэхтээбиттэригэр, дьон оҥортообуттарыгар махталбыт улахан. Кинилэр олохторун сиэннэрэ, хос сиэннэрэ, тымыр-сыдьаан ыччаттара салгыыллар, сырдык ааттарын ааттаталлар», — кыыһа, үлэ бэтэрээнэ Светлана Алексеевна Оготоева  бэйэтин ахтыытыгар долгуйа бэлиэтиир.
Маннык лоскуй-лоскуй  ис-киирбэх ахтыылары түмэн, саха саарына, өрөспүүбүлүкэ олохтоох бырамыысыланнаһын биир умнуллубат салайааччыта, Мэҥэ Хаҥалас оройуонун, бүтүн өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларыгар дьоһуннаах кылаатын киллэрбит  бөдөҥ хаһаайыстыбанньык, Үлэ Кыһыл Знамята, «Бочуот Знага» уордьаннар кавалердара,  ССРС эт-үүт бородууксуйатын оҥорууга туйгуна, Мэҥэ Хаҥалас улууһун бочуоттаах гражданина Алексей Яковлевич Яковлев бу ааһан эрэр сылга төрөөбүтэ 100 сылынан сибээстээн, үлэлээн-хамсаан, олорон ааспыт дьоһуннаах олоҕун туһунан, күндү ааҕааччыларбыт, эһиги киэҥ билиигитигэр бэчээттиибит. Туман буолбут хонуктар тумулларын кэтэхтэриттэн кини  номоҕон  мөссүөнэ, аата-суола сырдаан, дьэҥкэрэн көһүннүн.
Иван КСЕНОФОНТОВ-СИЛИГИ, Мэҥэ Хаҥалас улууһун  бочуоттаах гражданина.
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0