Ол кэмтэн ыла үгүс сыл-хонук устан ааста, кини олорон ааспыт дойдутун тутула да уларыйда. Дьүлэй холкуоһугар 16 сааһыттан саҕалаан сопхуоһугар үлэлээн, олоҕун доҕорунаан Николай Алексеевич Огочуяровтыын 46 сыл бииргэ олорон, алта оҕоҕо күн сирин көрдөрбүт ытык кырдьаҕас — Маарыйа Ньукулаайабына Огочуярова буолар.
Маарыйа Ньукулаайабынаны Чөркөөх түмэлигэр эмиэ дьоҥҥо-сэргэгэ биллэр, ытыктанар Николай Ефимович Попов ыалдьыттата аҕалбыта. Кинилэри кытары Маарыйа Ньукулаайабына балта, эмиэ саас бөҕөнү санныгар түһэриммит 87 саастаах Александра Николаевна Кузьмина кэлсибитэ. “Уолбут Ньукулай хас да сыллааҕыта эмиэ манна аҕалбыта. Хайыа, бу уол сааһырбыт дии аныаха, — диэн түмэл бэтэрээн үлэһитин Алексей Тарбаховы аара көрсөн, үлэлии сылдьарын көрөн-истэн олус үөрбүттэрэ. Салгыы кырдьаҕастар аа-дьуо үктэнэн, хааман муостаны туораан төрүт дьоннорун, билигин Чөркөөх түмэлин биир улахан эбийиэгэр – Олоҥхо балаҕаныгар барбыттара. Николай Ефимович кырдьаҕастары аҕалбыт сыалынан — бу Өлөксөй Павлов-Сыҥааҕа суох туттарбыт балаҕанын, дьонун-сэргэтин туһунан сурукка тистэрэр, интервью ылар соруктаах эбит. Кинилэри кытары суруналыыс Вера Матвеева кэлэн устан, кэпсэтиннэрбитэ.
Маарыйа Ньукулаайабына кэпсии олордоҕуна, Николай Ефимович Попов кинигэлээх ампаардарын туһунан ыйыппыта. Маныаха саҥа ахтыы тиллэн тахсыбыта — Былатыан Ойуунускай туһунан. Оччону истэн баран сарсыныгар Ытык Күөлгэ баран Маарыйа Огочуяроваҕа ыалдьыттаан, кини кэпсээнин өссө лаппыйан иһиттим. Тоҕо диэтэххэ, Былатыан Ойуунускай олоҕун үөрэтэр кини аатынан Судаарыстыбаннас музейыгар кыра да информация олус суолталаах.
-Маарыйа Ньукулаайабына, Былатыан Ойуунускайы ааспыкка көрбүтүм диэбитин дии. Ол туһунан өссө истиэхпин баҕарабын, — диэн ыйытабын.
Маныаха кини: “Былатыан Ойуунускайы көрбүтүм. Иитиллибит аҕам Роман Прокопьевич Ермолаев холкуос бэрэссэдээтэлэ этэ. Онно Былатыан Ойуунускай кэлэр эбит этэ. Мин төрөппүт ийэм 6 ыйдаахпар өлбүтэ. Инньэ гынан бииргэ төрөөбүт балтыгар ииттэрэргэ эрдэттэн болдьоһоохтообут этэ. Эдьиийим, ииппит ийэм кэргэнэ ити Роман Прокопьевич Ермолаев буолар”, — диэтэ.
Эһэтин олоҕо Сэттэ Тумул алаас. Онно олордохторуна Ойуунускай кэлэ сылдьыбыт. Иитиллибит аҕабын үчүгэйдик билэр эбитэ үһү диир. Түүн кэлэн баран, сарсыарда барбыт. Дьоннорун ампаарыгар биир дьааһык кинигэ аҕалан уурдарбыт. Дьонун кэпсээннэринэн, аллара өттүгэр А.Е.Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй былыргы алпаабытынан суруллубут аҕыйах кинигэтэ, үөһээ өттүгэр Ойуунускай кинигэлэрэ эбитэ үһү. Аҕата бүтэһик хомуурга уоттаах сэриигэ барбыт. Кырдьаҕас ахтарынан: «Саас аармыйаҕа 9 буолан барбыттара”, — диир. Аҕалара сэриигэ барбытын кэннэ дьон тыллаан, түүн кэлэн ампаары алдьатан ылбыттар. Маарыйа ахтарынан: “Ньаллараҥнаабыт киһи кэлэн аттаах сыарҕанан (аатын этэр, баҕар сыыһа буолуо, -авт.) ылбыта. Аҕабыт барахсан сэрииттэн үстэ сурук суруйбут. Ол суругар наар Ойуунускай кинигэлэрин кичэйэн, харыстаан ууруҥ, кэмэ кэллэҕинэ биэрээриҥ, эһиэхэ наада буолуо”, — диэн этэр эбит. Ийэтэ барахсан аатын да кыайан илии баттаабат үөрэҕэ суох киһи буолан кыргыттарга, дьоҥҥо аахтарар эбит суругу. Онно кэпсээн тарҕаммыт буолуон сөп курдук. Кэлэннэр ампаары алдьатан кинигэлэри барытын ылбыттар, аҕатын суругун, таҥаһын кытта илдьибиттэр. “Биһигини онно кыһарыйан, ийэбин киллэрэн эрийэ сатаабыттара, ону туох да үөрэҕэ суох, билбэт буоллаҕа. Биир-икки хонукка хаайа сылдьыбыттар, сүрэҕэ хайдан кэлбитэ”, — диэн ол ыарахан сыллары санаан хараастан ылла.
Салгыы Маарыйа Ньукулаайабынаттан Былатыан Ойуунускайтан тугун өйдөөн хааллын диэн ыйытыыга: — Былатыан Ойуунускай наһаа үчүгэй килбэчигэс саппыкылаах этэ, дьонум соппуруобай (шевровые сапоги, -авт) саппыкы диэн ааттыыллара. Дьиэҕэ киирдэҕинэ маска үктэннэҕинэ наһаа үчүгэйдик тыаһыыр, кыычыргыыр, ону кыра оҕо сонурҕаан эккирэтэ сылдьан көрөбүн. Кэһиитин бирээнньик, кэмпиэт, саахар аҕалбыт. Миигин ылан көтөҕөр. Ачыкылаах уонна тииһэ кыһыл этэ. Онтон соһуйбуппун, муодарҕаабыппын өйдүүбүн. Үчүгэй баҕайы саҥалаах, дьүһүннээх барахсан этэ, — диир кырдьаҕас.
Былатыан Ойуунускай кыһыл тиистээҕин Маарыйа Ньукулаайабына муодарҕаан өйүгэр тутан хаалбыт. Манна даҕатан С.П.Ойунская “Оспот баастар” ахтыыта тиллэн кэлэллэр, онно сурулларынан: “Аҕабытын, Платон Алексеевич Ойуунускайы, Дьокуускай куорат хаайыытыгар аҕалбыттарын кэннэ, кэргэнин кытта көрсүһүүнү көҥүллээбиттэрэ. Иккис көрсүһүүгэ ийэбит Лаананы илдьэ барбыта. Эдьиийим оччолорго сэттэ сааһын лаппа ааспыт, үчүгэйи-куһаҕаны араарар, ону-маны өйдүүр оҕо этэ… Кини иннигэр ачыкы нөҥүө харахтара мичилийэ күлэр, ымах-ымах гыннаҕына көмүс тиистэрэ кылбачыйан көстөр паапатын оннугар букатын да атын киһи олороро… Паапа! Баттаҕын тоҕо маҥхайда? Ачыкыҥ ханна баарый? .. Көмүс тииһиҥ ханнаный? – дии-дии үрүт-үрдүгэр ыйыппытыгар, паапабыт олус хараастан ытаабыт… Кыыһын төбөтүн имэрийэ-имэрийэ: Оҕоккоом… ачыкыбын алдьаппыттара, тииспин көтүрүтэ сыспыттара…», — диэн.
Дьүлэй алааһыгар кинигэ кистээбитин биир туоһутунан: “Сэттэ Тумул алааска кэлэ сылдьыбытын манна оҕо сылдьан олоро сылдьыбыт Мария Ивановна Павлова- Ачыкы Маайа ахтыбыта”, – диэн Николай Ефимович Попов тоһоҕолоон бэлиэтиир. Оччолорго Николай Ефимович култуура салайааччытынан үлэлии сылдьан Мария Ивановналыын ити алааска тахса сылдьыбыттар. Онно Мария Ивановна:” Былатыан Ойуунускай биһиэхэ кэлэ сылдьыбыта, хонор этэ. Мин 5 – 6 саастааҕым. Ампаартан балаҕаҥҥа диэри барарбытыгар Ойуунускай миигин кытта түөрт атах буолан сырсар этибит. Ойуунускай кыайтарар этэ уонна миэхэ бирииспин сабыс саҥа тэтэрээт, уруучука бэлэхтээбитэ. Ону сытын умнубаппын, наһаа үчүгэй сыттаах этэ”, — диэн кэпсээбит.
Бу кырдьаҕас Маарыйа Огочуярова ахтыытыгар олоҕуран бэлиэтээтэххэ, Былатыан Ойуунускай дойду үрдүнэн тутуу-хабыы буолуохтааҕын инньэ 1930-с сыллар ортолоруттан билэр эбит диэн сыаналыахха сөп. Ол инниттэн бэйэтин төрөөбүт түөлбэтиттэн тэйиччи Дьүлэй (ийэтин төрөөбүт дойдута, -авт) нэһилиэгин сиригэр киирэр ыраах Сэттэ Тумул алааска олорор үчүгэйдик билэр, эрэнэр дьонноругар илдьэн, кинигэлэрин харыстаан, үтүө дьыл кэлиэр диэри үйэтитээри кистээбит буолуон сөп.
С.Халгаева.
Хаартыскаҕа: ытык кырдьаҕас Маарыйа Ньукулаайабына Огочуярова.
Видеоҕа: Оҕо сырыттаҕына Өкүлүүнэ Ильинична Элякова, Елена Герасимовна Харитонова ырыа үөрэтэллэрэ диэн ахтар. Өйдүүр ырыаларыттан бэрт чуолкайдык, чуордук ыллаан иһитиннэрэр.
sakha-sire.ru саайтан.