Ол курдук ханнык да баай ыал кыһыҥҥы халҕанынааҕар ыараабыт, ыга баттаабыт халтаһалар сабыллан хаалбыттарын Ылдьаа бэйэтэ да билбэккэ хаалбыта…
Арай ханна эрэ аан аһылларга дылы гыммыта, чэпчэ- ки атах тыаһаабыта, ким эрэ сөҥөн эрэр хардаҕаһы сэрэнэн, сэмэйдик эргитэ тардарга дылы гыммыта, уот таһыгыраан эрэрэ, онтон… онтон ким эрэ чэгиэн, ып-ыраас куолаһа: «Ыччаа-ычча, хата бу киһи кэлэн уот оттубут!» — диэн саҥарбыта. Ылдьаа ол саҥа хоту эргиллибитэ, остуол хаҥас өттүгэр туох эрэ күлүк курдук, хара бэрийэн турбута, ону соһуйбуттук тобулу көрбүтэ — киһи этэ. Кини иннигэр кини хаһан да харахтаабатах кыыһа оһох чанчыгар кэлэн, тарбахтарынан иэдэһин күлүктээн иттэ турар. Ылдьаа тоҕо эрэ: «Кини», — дии санаата уонна ойоҕоһунан турар кыыстан хараҕын кыайан араарбакка, одуулаһа олордо. Уһун, хойуу суһуо ҕун киистэлэрэ синньигэс биилигэр тиийэ сыыйыллан түспүттэр. Иэдэстэрэ тэтэрэн кыыһан хаалбыттар. Санаарҕаабыттыы улахан харахтара уот төлөнүгэр уон араастаан долгуһуйа, төгүрүһэ оонньууллар. Кини диэки көрө түһэн баран, килбигийбиттии уларыта охсон, таҥнары куоҕаспыт кыламаннарынан саба тардынан кэбистэ. Ньимийэн турар уостара тугу эрэ сибигинэйиэх курдук илибирии түһээт, ньим баран хааллылар.
Билбэт кыыһа сэрэммит, көмүскэммит курдук кумуччу туттан, биллэр-биллибэттик титирэстии турара — бу иччитэх, курааһы уорук дириҥ хараҥатыттан эмискэ үүммүт дьикти дьүһүн — ханнык да киһи сүрэҕин титирэстэтиэх, уолутуох курдук этэ. Ылдьаа маннык дьиктини көрсүөм диэн күүппэтэҕэ, хайдах эрэ дөйбүт курдук олордо: «Абааһы?» «Айыы?» — диир санаа кини төбөтүгэр күөрэйэ-күөрэйэ сүтүтэлээтилэр. Ол икки ардыгар бастаан чаанньыга куотта, онтон күөһэ көтүөлээтэ, киһи аны онтукаларын өрүсүһэ барда. Остуолга ойутан таһаартаан, саҥата суох иһитин-хомуоһун хостонон хачыгыраста, онтон күөһүн хоторунан барда.
Аһыах быһыылаахтык олорон, ыалдьытын дуу, хоноһотун дуу диэки көрбүтэ, — киһитэ мааҕыҥҥытыттан уларыйбакка турар эбит. Кини санаатыгар иччитэх өтөххө арай абааһы эрэ баар буолуон сөптөөх эбит. Ол эрээри маннык барахсан хайдах да абааһы буолуон сатаммат. «Өстүбэһэ, кэпсэтэн көрүмүнэ», — дии санаата кини.
— Х-хайа… д-диэкиттэн с-сылдьар оҕоҕунуй? — диэн кини аргыый ыйытта. Бу өтөххө киирбитин тухары кини аан бастаан уоһун хоҥнорбута ити эрэ. Онтуката бэрт көһүүннүк, нэһииччэ ыгыллан таҕыста быһыылааҕа.
— Бу эргиммин, — диэн кыыһа аат эрэ харата хоруйдаата.
«Айыы эбит!» — диэн киһи иһигэр үөрэ санаата. Ол эрээри букатын тоҥор-ириэнэҕэр тиэрдиһэр санааттан, кини өссө боруобалаан көрөргө толкуйдаата, айыы буоллаҕына аһаарай, мин ыҥыран көрүүм эрэ дии санаата.
— Тукаам, кэлэн аһаспаккын дуо?
— Айыы аһын аһаамынабын, — диэн кыыһа аргыый хоруйдаата, онтон кэлэн остуол уһугар тэйиччи олорон кэбистэ. Ылдьаа диэки көрөр, сыалаах эт диэки көрөр, илиитин эргим-ургум туппахтыыр. «Айыы аһын буола-буола, тылластаҕа тоҕо иччитэй», — диэн киһи эмиэ иһигэр ынырыктыта санаан ылла, ол да буоллар, арыый удумаҕаласпыт киһи быһыытынан, холку соҕустук эт кырбаан биэрдэ.
Кыыс бастаан туттуммуттуу, аат аҕай харата ылан ыстаабыта, онтон эккэ илиитэ улам түргэтээн киирэн барда, ону кытта итии чэйи үрэн бурулатан кэбиһэ-кэбиһэ, аһын саҕатыттан тиритэн-хорутан, аһаан-сиэн истэ. Ол көлөһүнүн иккитэ-хаста илиитин көхсүнэн туура соттумахтаан ылла. «Ээ, букатын киһи эбит», — диэн түмүктээтэ Ылдьаа.
— Хантан бачча хойутаан кэллиҥ? — диэн кыыстан ыйытта кини.
— Суолбун сүтэрэн, мунан сылдьабын, — кыыс эмиэ аат аҕай харата хоруйдаата.
— Оччоҕо иккиэн биир буолбуппут дии! — Ылдьаа биир эрэйгэ эрэйдэммиттэрин быһыытынан улаханнык үөрэ, уруургуу санаата. Муммутун кэпсээтэ. Кыыстан үксү ыйытан нөҥүөлэһэ барбата, ылбыт аҕыйах хоруйун астынна быһыылаах.
Итиирдик аһаан-сиэн, билсэн бүппүт курдук санаан, киһи таһырдьа тахсыбыта, аччыктаабыт ат иҥэрсийэ тоһуйда. Хантан эмэттэн от булларбын диэн, күрүөнү тула кэрийэн көрдө да, бүтүн сыа хаартан ураты туох да үктэммэтэх, туох да ууруллубатах да сирэ быһыылаах.
Киһи тугу да булбакка төннөн киирбитэ, кыыһа куолутунан уокка иттэ турар этэ.
— Тукаам, ханна эмэ от баар сирин билэриҥ буолаарай?
— Ким билэр, хаҥас далга тахсан хаары тэбиэлээн көр, баҕар, онно туох эмэ көстүө… Сайын манна оттообут буолуохтаахтар…
Киһи өс киирбэх хат тахсан, хаар анныгар туох эрэ үллэ сытарын тэбэн көрбүтэ, кырдьык, от буолла. Ылдьаа үөрбүттүк өрүсүһэ соҕус көтөҕөн аҕалан, атын аһатан бүтэн, дьиэтигэр киирдэ. Сарсын эрдэ туран тойонугар тиэтэйиэхтээх эбээт. Ыалдьа сытар тойонугар.
Ылдьаа атах ороҥҥо оронун оҥостон утуйардыы тэринэн барда. Сытан баран уот диэки эргийбитэ, кыыһа куолутунан турар эбит. Аҥаар атаҕын холумтан үрдүгэр уурбута, этэрбэһин оҕуруолара уонна кыһыл билэтэ оһох кэннинээҕи хараҥа өҥтөн арахсаннар, уот сырдыгар субу тэлибирэспитинэн, чаҕылыспытынан киһи хараҕар тиийэн кэлэллэр. Ылдьаа ону одууласпахтаата, онтон хайдах эрэ ис-иһиттэн тэбэнэтириэх санаата киирэн кэллэ. «Ыҥыран манна утуппут киһи. Бэрт да кыыс, доҕор!» — дии санаата.
Николай Заболоцкай “Тумарыкка муммут таптал” кинигэттэн ылылынна.
“Айар” кинигэ кыһата, 2025 сыл.
