Маалтаанылар бааллар!

Бөлөххө киир:

Хас биирдии киһиэхэ, сааһыттан, омугуттан, идэтиттэн тутулуга суох, төрөөбүт-үөскээбит сирэ сүрэҕэр сөҥөрдө, дууһатыгар тута сылдьар саамай күндү өйдөбүлүнэн, аҕыраабат ахтылҕанынан буолар. Киинэ түспүт, биһигин ыйаабыт төрүт буоруттан тэйбит киһи бука сүрэҕэ сүүнэ улахан сүтүктэнэрэ, дууһата тутахсыйара буолуо.

edersaas


Ол да иһин мин, алааспыттан өрдөөҕүтэ тэйбит киһи, оҕо-эдэр сааһым ааспыт дойдутун ахтан-суохтаан, 1997 с. “Саха сирэ” хаһыакка “Маалтаанылар ханнаҕытый?” диэн ыстатыйа суруйбутум. Онтон ыла 21 сыл ааста. Ол тухары биир дойдулаахтарым онтон-мантан “манна баарбыт”, “онно олоробут” диэн биллэрэллэрэ, ыҥыраллара элбээн барбыта.
Ол биир нэһилиэк дьоно тоҕо ыһыллан хааллыбыт? Ол биричиинэтэ 1950-1960-с сылларга дойдубутун Н.С.Хрущев салайан олордоҕуна кииннээһин, бөдөҥсүтүү бэлиитикэтэ ыытыллыбытыгар сытар. Онно сөп түбэһиннэрэн, урукку Орджоникидзевскай оройуон III Маалтааны нэһилиэгин дойду сиргэ – Покровскайынан, Нөмүгүнэн, Уулаах-Аанынан, Төхтүрүнэн көһөртөөн кэбиспиттэрэ. Ол кэмҥэ мин Москваҕа институкка үөрэнэ сылдьарым. Дьонум кэпсээбиттэринэн, оройуонтан салайааччылар тахсан, хаста да мунньахтаан сөбүлэҥнэрин ылбыттар. Олохтоохтор барахсаттар, ордук кырдьаҕастар, утарылаһан көрбүттэр да, истиэхтэрэ баара дуо? Туох да көмөтө, чэпчэтиитэ суох төрөөбүт сирдэриттэн, төһө да сүрэхтэрэ ытаатар, ыһылларга күһэлиннэхтэрэ. Дьиҥинэн, Маалтааны айылҕатынан, сиринэн-уотунан, булдунан-алдынан былыргыттан дьон-сэргэ таптаан олохсуйбут, сүөһү-ас бөҕөнү тутан олорбут сирдэрэ буоллаҕа. Итэҕэһэ диэн оройуон кииниттэн уонча көс ыраах, сайын суола-ииһэ суоҕа. Дьиктитэ диэн, ол бүтүн нэһилиэги эһэн баран, салайааччылар кэлин Дьокуускайтан тиийэ тахсан бултуур-алтыыр сир оҥостубуттар дииллэрэ. Маалтаанылартан биирдиилээн дьон эмиэ бултууллар, сир астыыллар эбит. Өссө 1992 сыллаахха 50-ча буолан тахсан, ыһыах ыспыттар, өбүгэлэрин өтөхтөрүнэн сылдьыбыттар этэ. Ол дэлэлээх ахтылҕантан буолуо дуо? Өссө дойду сиртэн сылгы тутар буолбуттар диэн баара. Арай төрүт уус маалтаанылар туга да суох хааллахтара.

Ытык сааска тиийбит дьонноохпут

Ол эрээри, Маалтааны бастыҥ ыччаттара: талааннаах суруналыыс Виктор Тапыев уонна уран тарбахтаах уус, норуот маастара Василий Осипов көҕүлээннэр, нэһилиэк киинэ Бөчөлгө Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии кыттыылаахтарыгар анаан тимиринэн эргитэн үйэлээх өйдөбүлү оҥорбуттар. Василий Иванович өссө манна олорбут аҕа уустарын былыргы төрүттэрин ааттарынан аныгы дьонугар тиийэ эмиэ тимиринэн кутан, салгыы өйдөбүнньүк оҥорор баҕалаах эбит. Ону олоххо киллэрбэккэ бу хаарыаннаах ыччаттарбыт эрдэ олохтон туораабыттара хомолтолоох. Виктор Григорьевич “Маалтааныттан төрүттээхпит” диэн кинигэ оҥорон, биһиэхэ улахан бэлэҕи хаалларан барда. Салгыы иккис кинигэни оҥорор ыра санаата туолбата.
Ол эрэн, бу талба талааннаах, төрөөбүт-үөскээбит сирдэрин аатын ааттатар үйэлээх өйдөбүнньүгү кэлэр көлүөнэҕэ хаалларбыт ыччаттарбыт көҕүлээбит, саҕалаабыт дьыалалара таах хаалбат буолбутуттан мин улаханнык үөрэн бу суруйдум. Ону салгыыр, сайыннарар аныгы көлүөнэ ыччаттарбыт “Маалтааны” түмсүүнү тэрийэн үлэлэтэн эрэллэр. Ол биһиги көлүөнэ оҕолорбут, сиэннэрбит. Ааспыт сыл бүтэһигин эргин Покровскайга, саҥа саха балаҕаныгар маалтаанылары ыҥыран, улахан сүбэ мунньах буолла. Бастатан туран, үөрүүлээх чааһыгар 80 саастарын туолбут ытык кырдьаҕастарга түмсүү аатыттан “Ытык саас” диэн алтантан оҥоһуллубут бэлиэлэри туттардылар. Бу олус үчүгэй оҥоһуулаах, түөскэ кэтэр лиэнтэлээх бэлиэлэри уран уус, норуот маастара Василий Иванович уолаттара Станислав, Владислав Осиповтар буор-босхо оҥорбуттар. Маннык бэлиэлэри отучча киһиэхэ, сорохторугар дьиэнэн сылдьан туттардылар. Ытык саастаах дьон ортолоругар 90 саастаах үлэ бэтэрээнэ Александра Наумова, Төхтүр бочуоттаах олохтооҕо, 88 саастаах Семен Заморщиков, 85 саастаах Иннокентий Заморщиков, Николай Ильин, Елена Колтовская, 90-н туолаары сылдьар Павел Борисов кэргэнэ Октябриналыын, Михаил Заморщиков уо.д.а. бааллар.

Маалтаанылар эдэр көлүөнэлэрэ туруннаҕына…

Үөрүүлээх чаас кэнниттэн “Маалтааны” түмсүү салайааччыларын таллыбыт. Тоҕус киһилээх сэбиэт састаабыгар биһиги бастыҥ ыччаттарбыт Николай Заморщиков, Евгений Тапыев, Николай Ильин, Владислав Осипов, о.д.а. киллэрилиннилэр. Сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн Туйаара Михайлова талылылынна. Кини — Маалтааны биир бастыҥ киһитэ, үрдүк инженер-механик үөрэхтээх, идэтинэн 37 сыл бэриниилээхтик үлэлээбит Павел Капустин кыыһа. Кини Маалтааны түмсүүнү бастакынан тэрийсибит энтузиаст киһи төрөөбүт буоругар тапталын оҕолоругар иҥэрэн бардаҕа.
Түмсүү чилиэннэрэ былааннара киэҥ. Ол туһунан Туйаара Павловна маннык кэпсээтэ:
Бастатан туран, биһиги былаан оҥоһуннубут. Төрөөбүт-үөскээбит ытык сирбитигэр этнокомплекс тэрийэр баҕалаахпыт. Урут ону Виктор Тапыев, Василий Осипов саҕалаабыттара. Ону кэҥэтиэхпит, салгыы сайыннарыахпыт. Үтүө-мааны дьон олохсуйан олорбут сирдэрэ умнуллуо, быраҕыллыа суохтаах. Билигин үһүс маалтаанылар, эдэр көлүөнэ олус элбэхпит. Туруннахпытына, сыалбытын ситиһэр толору кыах баар. Бу күннэргэ уопсастыбаннай тэрилтэ быһыытынан регистрациялата сылдьабыт. Өссө соторутааҕыта III Маалтааныга тахса сырыттыбыт. Онно Антонина уонна Семен Ефимовтар өбүгэлэрин сирин ылан, бааһынай хаһаайыстыба тэринэн, сылгы иитэн, дьиэ-уот туттан, бэркэ дьаһанан олороллор. Кинилэр сирдээн, биһигини илдьэ сырыттылар.
Өбүгэлэрбит олорбут сирдэрэ чахчы да үтүө дойду эбит. Айылҕата, алаастара, маһа-ото үчүгэйин, кэрэтин сөҕөн кэллибит. Сайын өссө этиэхтэн кэрэ да буолуо. Ол да иһин, дьоммут барахсаттар төрөөбүт төрүт сирдэрин ахтан-санаан эрдэхтэрэ”.
Дьэ, итинник түмсүүбүт сэбиэтин чилиэннэрэ үлэлэрин бэркэ саҕалаатылар диэн биһиги, кырдьаҕастар, үөрэбит, кыахпыт баарынан сүбэлиибит, өйүүбүт. Улуус да салалтата инникитин өйүө, көмөлөһүө диэн эрэнэбит. Төһөлөөх сир-уот Саха сирин үрдүнэн быраҕыллан турара буолуой? Бэл, тыа сиригэр нэһилиэнньэ аҕыйаата. Бары куоракка көһөр айдаана. Ыччаттарбыт кирэдьиит хабалатыгар киирэ-киирэ куоракка тардыһаллар. Куоракка киһи элбээн, тыынар да салгыммыт ыараата, дьиэ бөҕөнү туох да былаана суох үрүт-үөһэ тутан, Туймаада хочото уйбакка “ынчыктыыр”. Маннык кэмҥэ ыччат тыа сиригэр тардыһыытын биһириэххэ, өйүөххэ эрэ сөп. Кытаатыҥ, ыччаттарбыт, өбүгэлэрбит ытык-кэрэ сирдэрин сөргүтүҥ, сэргэхситиҥ! Аартыккыт аһаҕас, ыллыккыт ыраас буоллун!

Анна АЛЕКСЕЕВА, суруналыыстыка бэтэрээнэ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, тыыл бэтэрээнэ.

“Саха сирэ” хаһыат, edersaas cаайтка анаан

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0