Нам улууһун Хатырык нэһилиэгин олохтооҕо Сэмэн Попов бэйэ мүөтүн оҥоһуутунан дьарыктаммыта быйыл алтыс сыла.
edersaas.ru
Суруйуум дьоруойа биэнсийэҕэ тахсаат, үлэ-дьарык көрдөнө сылдьан, биир киэһэ тэлэбиисэр көрө олорон, биир биллэриигэ хараҕын хатыы түһэр: «Казаньтан идэни үрдэтии института ыҥырыаттан мүөт ылааччылар куурустарын аһар»…
Бүгүн Саха сиригэр мүөтү оҥорон таһаарааччылар кэккэлэрин хаҥаппыт Сэмэн Поповтуун эр киһи бу дьикти дьарыгын туһунан кэпсэтэбит.
Бастакы хардыы
Ол киэһэ тэлэбиисэртэн наадалаах төлөпүөнүн сурунан ылан баран, Сэмэн сарсыныгар билсиһэр көрсүһүүгэ тиийэр. «Киирбитим — киһи бөҕө! Киирии лиэксийэ кэнниттэн, үөрэхпит дьэ саҕаланна», — диэн кэпсэтиибитин саҕалыыр сэһэргэһээччим. Ити 2015 сыллаахха баччаларга эбит.
— Биэс күннээх үөрэҕи сүүрбэччэ буолан ааһан баран, «пчеловод» диэн идэлэнэн хааллым. «Аны сааскыттан дьарыктаныаххытын баҕардаххытына, ыам ыйыгар кэлээриҥ. Онно ыҥырыаларгытын чугастык «билиһиннэриэхпит», диэн буолла. Сакаас ыллылар. Мин үс уйаны сакаастааччы буоллум. Кыһыны быһа кэтэһии. Ыам ыйын бүтэһигэр «Чочур Мырааҥҥа Герман Арбугаев баазатыгар үөрэнэ кэлиҥ» диэн ыҥырдылар. Онно уйаларбытын хайдах тутарбытын, тугу гынарбытын үөрэттилэр уонна сакаастаабыт үс ийэ ыҥырыабын туттаран баран, ыытан кэбистилэр, — диэн кэпсиир Семен Иванович.
«Мүөттэрэ диэн маннык эбит…»
Ыҥырыаларын дьиэтигэр аҕалан баран, биһиги дьоруойбут, санаа-оноо оҥостубакка, интэриниэти хасыһар. Бэйэтэ этэринэн, «син иннэ-кэннэ маннык быһыылаах диэн, сороҕун сэрэйэн-сабаҕалаан, тугу суруйбуттарынан дьарыгыран», ыҥырыаларын кытта бодьуустаһан барар. Ити 2016 сыллаахха бастакы сайына этэ. Күһүн тиийэн кэлэр. Ааҕааччым, биллэн турар, «дьэ, туох табыллыбыта буолла?» диэн кэтэһэ олордоҕуҥ буолуо. Салгыы Сэмэни истиэх:
— Син туох эрэ баар быһыылаах диэн, арыйан көрбүтүм – арай туох эрэ убаҕас баар. Ылан туттан барыах киһини, ол күн хата, Татарстантан быраактыкатын бара сылдьар уол көрөн баран, бастакы мүөппүнэн эҕэрдэлээбитэ уонна «мүөтүҥ аҕыйах, ыҥырыалар бэйэлэрэ сииллэригэр эрэ тиийииһи», диэн баран кэккэ сүбэни биэрбитэ. Онно амсайан эрэ көрөн баран: «Мүөттэрэ диэн маннык эбит…» дии санаабытым. Ол онон бүппүтэ. Ол мүөтү кыстыктарыгар бэйэлэригэр хаалларбытым. Айылҕа сокуонунан аналлара – кыһын сииллэригэр хаһааналлар. Биһигини сиэтиннэр диэн мунньубаттар.
Киһи ыҥырыаны бэйэтэ дьиэтитэн, үлэһит оҥостон, элбэҕи мустаран, ордубутун хомуйан сииргэ туттар. Ыҥырыа барахсан киһиэхэ «хамначчыттыы» сылдьарын билбэт. Ол курдук, уйаттан ордуктарын ылан, мүөт кутуллар сирин кэмиттэн кэмигэр кэҥэтэн иһэҕин. Ыҥырыа көрдөҕүнэ, мүөтэ тиийбэт курдук. Онон сайыны быһа киһиэхэ үлэлээн хачыгырайан тахсар.
Уйа иһигэр олох күөстүү оргуйар
Кэпсэтиибит ортотун диэки, мүөт хомуйааччы толкуйа кэҥээн, уопуттаах киһи кэпсээнигэр кубулуйар.
— Ити эн мүөтү ыҥырыа бэйэтэ сиириттэн ордорунар гына мунньабын диэтиҥ. Төһө элбэх оннук ордорунар кыах баарый? – диэн ыйытыыбар Сэмэн Попов бу курдук хоруйдаан салгыы кэпсиир:
— Дьэ, ол бэйэҥ сатабылгыттан тутулуктаах. Айылҕаттан эмиэ тутулуктанар. Ол курдук, ардахтаах дьылга эбэтэр аһара кураан буоллаҕына, ыҥырыа да үлэтэ мөлтүү быһыытыйар. Үксүгэр сибэкки үүнүүтэ өлгөм буолан, мүөтү баҕас мунньаллар. Иллэрээ сыл уонна былырыын, инники сылларга тэҥнээтэххэ, ыҥырыаларбыныын элбэх мүөтү хомуйбуппут. Бастакы кэмҥэ уопутум да суоҕа оҕустаҕа буолуо. Кураан дьылларга элбэх мүөт кэлэр. Ыҥырыам уйата күөл кытыытыгар турар буолан, сөптөөх сиик баар диэххэ сөп.
Семен Иванович ыҥырыа ииттэр киһи быһыытынан уопуттааҕа биллэр. Ыҥырыатын уйатын бэйэтэ көрө сылдьан, көһөрөр эбит. «Эн кураан да, ардахтаах дьыллары да тэҥнээн ыллыҥ. Оттон ойуур баһаарын буруота мүөт хаачыстыбатыгар, амтаныгар охсубат эбит дуо? Буруону иҥэриммит сибэкки амтанныын да чыҥха атын буоллаҕа. Холобура, быйыл олус буруолаах дьыл этэ дии?» — диэн интэриэһиргээбиппэр, киһим:
— Хаачыстыбатыгар уонна амтаныгар охсубат. Ол эрээри ахсааныгар дьайар эбит. Холобура, буруону ыҥырыа олох сөбүлээбэт. Ол курдук, уйатыттан тахсыбакка да олоруон сөп. Оччоҕо үлэ тахсыыта суох. Ыҥырыа олус өйдөөх харамай. Киһи-аймах үөскүөн инниттэн хас эмэ мөлүйүөн сыллар анараа өттүлэригэр үөскээбит буолан, син эмиэ кымырдаҕастар курдук, туспа ураты сокуоннаах. Наһаа үлэһит харамай. Олох үлэлээбэккэ олорооччуларга уонна булуу-талыы өттүгэр түбүгүрээччилэргэ хайдыһаллар. «Олох үлэлээбэккэ олорооччуларга» атыырдар киирсэллэр. Кинилэр соруктара – буоһатыы. Хаһан саҥа ыалы үөскэтиэххэ диэри, кинилэр аһыы-ыһыы сыталлар. Саамай сүрүннэрэ — ийэ ыҥырыа. Кини тохтоло суох суукканы эргиччи сымыыттыы-сымыыттыы олорор. Анала оннук. Онон уйа иһиттэн ханна да тахсыбат. Үс сыл сымыыттыы-сымыыттыы олорор кыахтаах.
Уйа иһигэр олох күөстүү оргуйар. Харабылтан саҕалаан, дьиэни сууйааччы, сотооччу, «маатканы» (ийэ ыҥырыаны) көрөөччү-истээччи, уйаны ыраастаан баран, «дезинфекциялааччы» диэҥҥэ арахсаллар. «Оҕо көрөөччү» эмиэ баар.
Саха сирин мүөтэ икки төгүл ордук
Салгыы мүөт хаачыстыбатын, туһатын ырытабыт.
— Сибиэһэй мүөт убаҕас буолар. Соҕуруу дойду мүөтэ түргэнник хатар. Саха сирин мүөтэ бытааннык хойдор. Мин оҥорон таһаарар мүөппүн Уфаҕа анал лабораторияҕа ыытан үөрэттэрбитим. Онно Саха сирин мүөтүн биологическай актыыбынаһа, хаачыстыбата соҕуруу дойду мүөтүнээҕэр икки төгүл үрдүгүн бэлиэтээбиттэрэ. Арааһа, онно күммүт актыыбынаһа дьайар буолуохтаах, — диэн кэпсиир Сэмэн Попов.
Мин: «Хоту хайалаах улуустарга ыҥырыа уйатын тутан, мүөт оҥоруохтарын сөп дуо? Онно хаачыстыба өссө үрдүк буолуо?» — диэн сабаҕалаабыппар, сэһэргэһээччим:
— Төһөнөн хоту да, хаачыстыбата күүстээх буолуохтаах. Ордук хайалаах сир мүөтэ. Ол эрээри манна, киин улуустарга, үөрэнэн баран, дьарыктанар ордуга буолуо. Билбэт киһиэхэ уустуктардаах. Мин ким баҕалаахха сүбэлииргэ бэлэммин. Билигин Саха сирин бары улуустарыгар ылсан эрэллэрин истэбин. Наһаа туһалаах дьарык эбит. Ордук биэнсийэҕэ тахсан баран, орто саастаах дьон дьарыктаналлар. Киһи күнүн билбэккэ аһарар, — диэн санаатын үллэстэр.
Бастыҥнар ахсааннарыгар
Кэпсэтиибит түмүгэр суруйуум дьоруойунуун мүөт туһатын ырыттыбыт. «Саамай туһата – киһи ыарыыга бэриммэт буолара чахчы. Дьаата эмиэ олус туһалаах. Мин бэйэбэр кэмиттэн кэмигэр туһанабын, хайаан да биирдэ-иккитэ тиктэрэбин. Бастакы саҕалыырбар ыҥырыам уйатын мүччү туттаран, тиктэрбитим аҕай. Онтон ыла ыҥырыа тигэриттэн куттаммат буолбутум», — диэн кэпсэтиибитин түмүктээтэ.
… Ахсынньы саҥатыгар СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын, Урбаан уонна туризм дьыалатын министиэристибэлэрэ, СӨ бэтэринээрийэ дэпэртээмэнэ, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын үөрэтэр, сыаналыыр тэрилтэлэр уонна биэдэмистибэлэр кыттыылаах куонкурус хамыыһыйата үүт, эт, балык, сир аһын бородууксуйатыгар, бурдук аска уопсайа 21 номинацияны олохтоон, кыайыылаахтары быһаарда. Кыайыылаахтар истэригэр «Бастыҥ мүөт оҥоһуга» номинацияҕа Нам улууһун Хатырык нэһилиэгин олохтооҕо Сэмэн Попов ааттанна. Эһиил бу куонкурус кыттыылаахтара «Саха сирин бастыҥ табаардара» куонкуруска кыттыахтара. Бу күөн күрэстэн аны Москва да чугас. Онон мүөттээх Сэмэн Попов суолун аартыгар «күөх уот» умайда!
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска — С.И. Попов дьиэтээҕи архыыбыттан.