«Саха сирэ» хаһыат бэтэрээннэрэ үгүстэрэ араас кинигэни, мемуардары оҥорууга ылсаннар, кэлэр көлүөнэҕэ балачча элбэх бэлэҕи хааллараллар, айар-тутар үлэлэрэ тохтообот.
Ол курдук, хаһыаппыт секретариатын куукунатыгар өр сылларга үлэлээбит Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, СӨ бэчээтин туйгуна Мария Николаевна Сергеева үлэттэн уурайан баран, 12 сыл иһигэр бэлэмнээн оҥорбут үс кинигэтэ мээнэ киһи ылсыбат историческай хабааннаах кинигэлэрэ буолалларын ааҕааччылар бэлиэтээн этэллэр.
Ол курдук, төрөөбүт Уус Алдан II Лөгөй нэһилиэгин устуоруйатын кэпсиир, киһи аҥаар илиитинэн кыайан көтөхпөт улахан кинигэтин 2016 сыллаахха оҥорон таһааран биир дойдулаахтарын үөрдүбүтэ.
Онтон 2018 сыллаахха «Кыылы иитиигэ анаммыт олох” диэн Саха сирин тыйыс тымныытыгар килиэккэлээх кыылы иитиигэ сэрии саҕаттан идэтийэн үлэлээбит Найахы Сивцевтэрин баай уопуттарын туһунан кинигэтэ бу эйгэ үлэһиттэрин сэҥээриитин ылбыта.
Аны «Мүрү Томторо» диэн ааттаан оҥорбут кинигэтин сүрэхтэниитэ олунньу 8 күнүгэр зуум нөҥүө буолан ааспытыттан икки киһи этиитинэн кылгастык билсиһиннэрэбит.
Улуус мусуойун наукаҕа үлэһитэ З.М. Белолюбская:
«Өр сылларга Бороҕон улууһун, онтон II Лөгөй нэһилиэгин кииннэрэ буолан кэлбит Томтор улуус устуоруйарын барытын сүгэн кэлбитин бу кинигэ арыйан көрдөрөр. Манна олох ыраахтааҕы саҕаттан иитиллэн-үөрэнэн, олорон-үлэлээн ааспыт үтүө дьоннор холобур буолар дьулуурдарын кэнчээри ыччаттарбыт өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэрэр соруктаах, Саха АССР 100 сылын көрсө тахсыбыта үөрүүлээх. Томтор олохтоохторо тигинээн-таҥынаан устуоруйа хаамыытын араас охсуутун, сайдыытын кытта тэҥҥэ барсан олорбуттара. Ханна да сурукка киирбэтэх ахтыылар, хаартыскалар, тахсыбыт дьоммут урут иһиллибэтэх өрүттэрин сырдатар ааҕааччы сыанабылын ылар кинигэ таҕыста дии саныыбын…»
Мүрү нэһилиэгин баһылыгын солбуйааччы В.В. Колесова:
«Кинигэҕэ ааптар ахтыылары киэҥник туһаммыта хайҕаныан эрэ сөп. Кырдьыга даҕаны, хас биирдии киһи ахтыыта – устуоруйа хатыламмат чахчыта буоланнар, Томтор оччотооҕу олоҕун-дьаһаҕын чаҕылхайдык сырдаталлар. Биирдиилээн дьон кэпсээнин нөҥүө бүтүн көлүөнэ олоххо киллэрбит кылаата дьэҥкэтик арыллан көстөр. Хас биирдии ахтыы Томтор устуоруйатын хайа эрэ өртүн бигэтик сырдатар. Кинигэни бары ааҕаҥҥыт дойдугут туһунан билиини хаҥатынаргытыгар ыҥырабын. Эппиэти булаары элбэҕи көрдөөн бириэмэ ыыппакка, остуол кинигэ буолан, мэлдьи да аттыгар сытыан сөптөөх курдук сыаналаатым. «Мүрү Томторо» кинигэ дьон интириэһин тардан, элбэх ааҕааччыланыа диэн эрэнэбин».
Мария Николаевна кинигэлэригэр хайдах үлэлээбитин туһунан ыйыталаспыппар:
“Бу кинигэни сакааһынан буолбакка, бэйэм баҕабынан матырыйааллары мунньан оҥорбутум. Ол иһин, туох-ханнык кинигэ тахсан эрэрин кумааҕыга таһааран икки нэһилиэк баһылыктарыгар билсиһэллэригэр ыыталаабытым. Үбүнэн өйөөһүн балачча түргэнник быһаарыллыбыта. II Лөгөй нэһилиэгин көмөтүгэр үлэлэһэр дьоммун сүбэлэһиннэрбитим, онтон РФ бэрэсидьиэнин «Застывшее время» Граныгар «Томтор миэстэтин дьылҕата» бырайыак кыайыылааҕа буолан, 100 тыһыынча суума анаммытын туһунан үөрүүлээх сурах кэлбитэ. Ити суумаҕа бииргэ үлэлээбит «Саха Сирэ“ хаһыатым компьютерынан бастакы тахсыытын саҕалаабыт Ю.А. Троев «Томтор түмсүү» көрдөһүүтүнэн оҥорон таһаарарга сүбэлэспитин таһынан, биир дойдулаахпыт буоларынан спонсордаан, ахсаанын лаппа эбэн, бэйэтин типографиятыгар оҥорбута. Киниэхэ махталбыт улахан. Историческай алтыһыылар кэмнэригэр манна олорон ааспыт дьоммут туһунан илэ-чахчы кэпсиир, туоһу буолар Томторго биһиктэрэ ыйааныаҕыттан үөрэнэн, үлэлээн, ыар кэмнэргэ тургутууну ааспыт ытык кырдьаҕастары тутуспутум. Кинилэри урут эмиэ көмөлөһүннэрбит буоллахпына, билигин кыл-мүччү куортартыы сыыспыппын дии саныыбын. Үтүө дьоммут холобур буолар дьулуурдарын арыйан көрдөрбүт суруксут дьоммут билигин эмиэ суохтар эрээри, «суруллубут суоруллубат». Кинилэр хаһыаттарга, тэттик кинигэлэргэ хааллартаабыттарын онтон-мантан ирдэһэн, сылларынан тиһэн көрдөрөммүн устуоруйа хаамыытын сэгэтэн көрдөрөр хомуурунньук кинигэ буолан таҕыста.
Историческай кинигэни дьон интириэһиргиирэ үрдээбитин соһуйа да, үөрэ да санаатым. Төлөпүөнүнэн сакаастаан ыллаттаран, быыстала суох кэлэн ыллылар. Чурапчы култууратын үлэһитэ кэлбитигэр «Эһиги тоҕо атын улуус кинигэтин ылаҕыт?», — диэбиппэр, «Биһиэхэ интириэһиргээччи элбэх, ол иһин мунньабыт», — диэбитэ. Мэҥэ Хаҥаластан икки учуонай уонна икки ааҕааччы устуоруйаны интириэһиргиибит диэн ылбыттара. Хата, Уус Алданнар бибилэтиэкэлэригэр федеральнайына
н төлөттөрөбүт диэн, 21 устууканы кыл-мүччү уурдарбыттарын сыл бүтүүтэ ылбыттара. Пушкин бибилэтиэкэтигэр 3 устууканы биэрбитим. Итинник түөрт хонук иһигэр бэйэбэр биири эрэ тутан хаалбытым. «Томтор түмсүү» дьаһайыытыгар 55 кинигэни ыыппытым. Тиксибэтэхтэр сайаапкаларын хомуйан иһэн тохтоппутум, арай үп көрүллэр түгэнигэр эбии тиражтыырга Ю.А. Троевтыын бэлэммит», -– диэн сыралаах үлэтэ түмүктээх буолбутун астына бэлиэтиир.
Мария Николаевнаны, Тулуна нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо буолбуккунан, биир идэлээхтэрэ эҕэрдэлиибит!
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ», edersaas.ru