Сэтинньи 13 күнэ — Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы бэрэсидьиэнэ Михаил Ефимович Николаев төрөөбүт күнэ.
Бэлиэ күҥҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бочуоттаах олохтооҕо Климент Егорович Иванов «М.Е. Николаев — Саха сиригэр аныгы үйэ реформатора» ыстатыйаны таһаарабыт.
Бириэмэ олус түргэнник барар. Ол дьалхааннаах дьыллар: уопсастыбаҕа бүтүннүүтүгэр, уруккута улуу судаарыстыбаҕа баһа-атаҕа биллибэт бэлитиичэскэй киирсиилэр, түгэҕэ көстүбэт түһүүлээх экэнэмиичэскэй турук, торума биллибэт туманынан сабыллыбыт барыахтаах суолбут, былытынан бүрүллүбүт инники кэскилбит, бүрүүкээн ааспыттара хайы-үйэ отучча сыл буолла. Дьэ билигин, арыый уоскуйан олорон, ол дьыллар хайдах ааҥнаан кэлбиттэрэй, үйэлэргэ эрэ уопсастыба сайдытыытыгар кэлэн ааһар дириҥ, уодаһыннаах бэлитиичэскэй уонна экэнэмиичэскэй кириисиһи туорааһыҥҥа буолбут түгэннэри ыраҥалаан, ыараҥнатан көрөргө тоҕоостоох кэм үүннэ.
Икки үйэлэр кирбиилэригэр Арассыыйаҕа, урукку Сэбиэскэй Сойуус сиригэр-уотугар барытыгар буолан ааспыт событиелары, бастатан туран, дойдуну салайыыны илиилэригэр тутан олорбут киин салайар уорганнар алҕастарыттан тахсан турар. Дойдуну салайыыны күүскэ кииннээһин, олохтоох салайар уорганнары, үөһэттэн кэлбит дьаһаллары туохтан да тутулуга суох механическай толорооччуларга, олохтоох былаастары көрүнньэҥ былааска кубулутааһын, уопсастыбаны бүтүннүүтүн суос-соҕотох идеологияҕа бас бэриннэрии кэнникинэн сөбө суоҕун көрдөрбүтэ.
Арассыыйа норуоттара дойдуга көҥүл санааны киллэриини суос-соҕотох идеологическай адаҕаттан босхолонууну ирдээбиттэрэ. Уопсастыба сайдыытын саҥалыы, демократическай төрүккэ олоҕуран салайыыны модьуйбуттара. Политологтар, историктар этэллэринэн, ол кэмҥэ дойду салалтата сыыйа демократическай сайдыыга киирии суолун тутуспута буоллар, бары прогрессивнай, демократическай күүстэри бэйэтин тула түмэн, сомоҕолоон, аныгылыы эттэххэ, араас бэлитиичэскэй күүстэри сомоҕолоон коалиционнай салалта бириинсибин тутуспуттара буоллар, биһиги дьылҕабыт арыый атын, сиэрэ суох улахан экэнэмиичэскэй охсууну, социальнай долгуйууну ылбакка эрэ, саҥа суолу тутуспут буолуо этибит. Ол эрээри, биһиги дьылҕабыт уопсастыбаҕа бэлитиичэскэй утарыта туруу, экэниэмикэни садаҕалааһын суолунан барбыта.
Бу ыстатыйабар экэнэмиичэскэй, социальнай сайдыы кириисистэрин көрдөрөр сыыппаралары холобур быһыытынан аҕалбаппын. Урут мин ыстатыйаларбар көрдөрөн турабын уонна билигин ону дьон-сэргэ өйдөөбүт кэмэ. Ити үлүскэннээх сылларга аан дойду биир бөдөҥ судаарыстыбатын тутула күөрэ-лаҥкы баран, саҥа төрдүттэн атыннык дьаһанан олорууга киирии мунуулаах-тэниилээх кэмигэр, Саха сиригэр уопсастыбаннай хамсааһыны иилээбит-саҕалаабыт, Саха сирин олохтоохторун быстыыттан-ойдууттан араҥаччылаан, дойдуну салайыы төрүт атын, аныгылыы былааһын бириэмэтигэр уонна саамай сөптөөхтүк олохтообут, экэниэмикэни табыгастаах суолга киллэрбит, саха норуотун чулуу киһитэ Михаил Ефимович Николаев 83 сааһын туоларынан сибээстээн, кини үлэтин-хамнаһын көрө-билэ уонна биир кэмҥэ үлэлэһэ сылдьыбыт киһи быһыытынан, бу кылгас ахтыыны суруйабын.
Михаил Ефимович кылгас ыстатыйаҕа кыайан этиллибэт, бэйэтин төрөөбүт норуотун, Саха сирин бары олохтоохторун туһугар оҥорбут сүдү өҥөтүн историктар уонна библиографтар киэҥник арыйыахтара. Аан дойду алдьатыылаах сэриитин кэнниттэн Германия судаарыстыбата силигилии сайдыбыт кэмигэр, 1968 сыллаахха, эбэтэр ФРГ тэриллибитэ 20 сылын кэнниттэн, канцлер Эрхард Людвиг кини аатыгар сүгүрүйүү улааппыт кэмигэр, этэн турардаах: “Германия саҥа судаарыстыбаннаһын төрүттээбит, экэниэмикэ саҥалыы сайдыытын акылаатын уурбут, дойдуну аан дойду үрдүнэн бэлитиичэскэй сойуолааһынтан таһаарбыт бастакы канцлербыт Конрад Аденауэр баар. Кини — реформатор. Оттон реформаны сыччах улуу киһи, эбэтэр бары өттүнэн чаҕылхай кыахтаах киһи ситиһиилээхтик олоххо киллэриэн сөп. Оттон биһиги кини дьыалатын салҕаабыппыт”, — диэн. Бу этиини билигин даҕаны араас судаарыстыбаннай диэйэтэллэр үлэлэрин сыаналааһыҥҥа, салайар көлүөнэлэр быстыспат сибээстэрин көрдөрүүгэ үтүө холобур быһыытынан араас дойдуларга тутталлар.
Биһиэхэ Сэбиэскэй Сойуус кэмиттэн саҕалаан, үтүө салайааччыларбытын үйэтитиигэ сыыһа сыһыан баара. Бастаан Хрущев Сталины үөхпүтэ, онтон саҕалаан, Бэрэсидьиэн Ельциҥҥэ тиийэ дойду салайааччыларыгар бэлитиичэскэй диэйэтэллэр көлүөнэлэрин убаастабыллаах утумнаһыылара олохтоммокко кэлбитэ. Көлүөнэлэр икки ардыларыгар итинник сыһыан ыччаты иитиигэ, салалтаҕа сөптөөх бэлиитикэни кэскиллээхтик, утумнаахтык ыытыыга улахан мэһэй буолара чахчы. Аныгы Арассыыйа уонна Саха сирэ бэйэбит устуоруйабытыгар туох да баһааҕырдыыта да, киэргэтиитэ да суох сыһыаннаһарбыт, норуот чулуу бэрэстэбиитэллэрин олохпутугар, ыччаппытыгар холобур оҥостор кэммит кэллэ.
Манна даҕатан этэр буоллахха, М.Е.Николаев саха чулуу дьонун үтүө ааттарын тилиннэриигэ уонна үйэтитиигэ элбэх быһаччы үлэни ыыппыта. 1994 с. муус устар 27 күнүгэр «О восстановлении справедливости в отношении репрессированных в 20-30 годы представителей якутского народа» диэн саха интеллигенциятын репрессиялааһыны сэмэлиир туһунан Российскай Федерация Бэрэсидьиэнин анал ыйааҕа тахсарын ситиспитэ. Итини этэн туран, мин тус бэйэм туох да саарбахтааһына суох Саха сирин устуоруйатыгар судаарыстыбаннаһы олохтообут, норуот хаһаайыстыбатын салайыыны аныгылыы суолга таһаарбыт, норуотун быстыыттан-ойдууттан өрүһүйбүт Максим Кирович Аммосов кэнниттэн Михаил Ефимович Николаевы, өрөспүүбүлүкэ бастакы бэрэсидьиэнин, иккис реформатор быһыытынан сыаналыыбын уонна өрөспүүбүлүкэ үгүс олохтоохторо ити сыанабылы кытары сөбүлэһиэхтэрэ диэн эрэнэбин.
Дьэ, билигин кини төрөөбүт өрөспүүбүлүкэтэ сайдарын туһугар оҥорбут үтүөлэрин барытын аахпакка эрэ, кинини салайааччы быһыытынан үлэтин сыаналааһыҥҥа бэйэм санаабын этиэм этэ.
Мин 1990 сыллаахха саас ССРС Үрдүкү Сэбиэтин аймалҕаннаах, хабыр мөккүһүүлээх сийиэһин кэмигэр ССРС Үрдүкү Сэбиэтин дьокутааттара, өрөспүүбүлүкэ салалтата буолан түмсэммит, дойдуга буола турар быһыы-майгы, инники кэскилбит туһунан санаа атастаһар, кэпсэтэр этибит. Онно Үрдүкү Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ М.Е.Николаев, ССКП обкомун I сэкирэтээрэ Ю.Н.Прокопьев эмиэ кытталлара. Онно көрдөхпүнэ, М.Е.Николаев дойду балаһыанньата олус ыараабытын, салалта уопсастыба модьуйуутун кытары аахсара, экэниэмикэни салайыыга, ССКП Политбюрота уопсастыбаҕа буола турар событиеларга күүс өттүнэн буолбакка, өй-санаа өттүнэн орооһоро наада буолбутун этэр этэ.
Биирдэ мин дьиэбэр сийиэс кэнниттэн М.Е.Николаевы уонна Ю.Н.Прокопьевы ыалдьыттата ыныртаатым. Онно көҥүл кэпсэтии буолла. Юрий Николаевич эмиэ уруккутуттан өйө-санаата уларыйбытын бэлиэтии көрбүтүм. Политбюро сорох боппуруостарга сыыһарын, ордук идеологияҕа атын санааны истэр, аахсар наадалааҕын, сорох боппуруостарга демократтар ирдииллэрин кытары сөбүлэһэрин этэрэ. Перестройка соруктара дьон өйүгэр-санаатыгар бытааннык киирэрин сөбүлэһэрэ көстүбүтэ. Онон дойду уопсай бэлитиичэскэй балаһыанньатын сыаналааһыҥҥа ыалдьыттарым көрүүлэрэ чугас соҕус этэ.
Оттон өрөспүүбүлүкэбит балаһыанньатыгар, инники сайдар кэскилигэр дьоннорум көрүүлэрэ олох атын буолан таҕыста. М.Е.Николаев автономия статуһа олус намыһаҕын, ону үрдэтэргэ, сойуус өрөспүүбүлүкэлэрин таһымнарыгар чугаһатарга, сайдыы үгүс боппуруостарын быһаарыыга өрөспүүбүлүкэ бэйэтэ бырааптанарын туруорсарга эттэ.
ССКП обкома, райкомнар ГКЧП кэнниттэн, 1991 сыл атырдьах ыйын 23 күнүттэн Арассыыйа Бэрэсидьиэнин ыйааҕынан үлэлэрин тохтоппуттара. Ю.Н.Прокопьев ликвидационнай хамыыһыйаны салайбыта. Үлэлиэн баҕалаах партийнай каадырдар бары сөптөөх миэстэлэрин булан үлэлээбиттэрэ. Үгүстэрэ М.Е.Николаев чугас көмөлөһөөччүлэрэ, биир санаалаахтара буолан, саҥа олоҕу тутуу көхтөөх кыттыылаахтара буолбуттара. Юрий Николаевич ликвидационнай хамыыһыйатын үлэтин кэнниттэн тутатына М.Е.Николаев сорудаҕынан, Обком бастакы сэкирэтээрин хамнаһын кээмэйинэн хамнаһы олохтоон туран, эппиэттээх дуоһунаска — Уһук Илиҥҥэ норуот дьокутааттарын ассоцияларыгар Саха сириттэн бэрэстэбиитэлинэн анаммыта.
Уруккута партийнай аппарат үлэһиттэрэ Власов В.М., Штыров В.А., Мучин М.В., Слепцов Б.Д., Матвеев А.С., Протодьяконов С.А., Соломов Н.И., Ларионов Е.М., Пахомов И.О., Борисов С.С., Кириллин В.В., Охлопков Ф.Г., Красноштанов В.Ф., Томтосов А.А. бастакы Бэрэсидьиэн бөдөҥ реформаторскай уларытыыларын олоххо киллэриигэ көхтөөхтүк үлэлээбиттэрэ.
Кини хамаандатыгар урукку биллиилээх хаһаайыстыбаннай, научнай үлэһиттэр киирсэн, өрөспүүбүлүкэ бөҕө туруктаах саҥа ырыынак төрүтүгэр олоҕуран салаллар экэниэмикэтин сайыннарсыбыттара: Павлова В.Г., Кычкин Е.Д., Десяткин Т.Г., Рудаков В.В., Солдатов Л.А., Баулин А.В., Эстерлейн Э.Я., Борисов Е.А., Попов Д.Д., Бурнашов Р.А., Николаев Н.В., Данилов А.П., Сухомясов И.Г., Корякин К.К., Ларионов В.П., Егоров Е.Г., Илларионов А.П., Алексеев В.Г., Иванов В.Н., Сивцев И.С., Миронов Д.Н., Кайдышев Ю.В., Каратаев Н.Н., Петряков А.А., Мигалкин А.В., Федоров М.М., Борисов Н.Ф., Яковлев М.М. уо.д.а. Норуот култууратын, өйүн-санаатын сайыннарыыга Борисов А.С., Данилов С.П., Сивцев Д,К.-Суорун Омоллоон, Михайлова Е.И. саҥалыы хайысхалаах айымньылаахтык үлэлээбиттэрэ.
Ыарахан кириисис бүрүүкээбит кэмигэр нэһилиэнньэ социальнай өттүнэн көмүскэллээх буолуутугар бастакы Бэрэсидьиэн М.Е.Николаев туруорбут соругун олоххо киллэриигэ Акимов А.К., Готовцев Ю.А., Винокуров Н.М., Жиркова Д.Н., Григорьева Л.Н. таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрэ.
Өрөспүүбүлүкэ аатын-суолун аан дойду таһымыгар таһаарыыга Артамонов В.П., Мигалкин А.В., Рожин И.В., Божедонова А.Н., Сидорова Е.А., Томскай Г.Н. айымньылаахтык үлэлээбиттэрэ.
Өрөспүүбүлүкэ бөҕө акылаатын түһэрсиигэ саҥа талааннаах ыччаттар тахсыбыттара: Назаров С.Н., Ким-Кимэн А.Н., Тимофеев Н.С., Васильев К.И., Ильковский К.К., Членов В.М., Данчикова Г.М., Михальчук И.Ф., Жирков Е.П., Данилов В.П., Винокурова У.А.
Саха сирин сайдыытын устуоруйатыгар ордук бэлиэ түгэннэринэн историческай суолталаах уопсай сайдыыга тосту уларытыылаах икки кэми бэлиэтиэм этэ. Ол 1922 сыл, гражданскай сэрии кэнниттэн, дойдуга быстыы-ойдуу бириэмэтигэр Саха сиригэр автономия статуһун иҥэрии, саҥа судаарыстыбаннаһы олохтооһун. Ол кэнниттэн судаарыстыбаны, экэниэмикэни салайыыга реформаны ыытыы. Бу сүҥкэн суолталаах дьаһаллары саҕалаабыт, салайбыт киһинэн чопчу Максим Кирович Аммосов буолар. Кини саха норуотун чаҕылхай, уһулуччулаах бэлитиичэскэй, судаарыстыбаннай диэйэтэлин быһыытынан бигэтик биһиги устуоруйабытыгар киирдэ. Ону ситэрии-хоторуу, умнуллубаттык үйэтитии дьаһаллара 90-с сылларга ыытыллыбыттара.
Оттон Саха сирин сайдыытыгар иккис историческай суолталаах кэрдиис кэминэн 1990-91 сыллартан саҕаланан ыытыллыбыт судаарыстыбаннаһы, экэниэмикэ сайдыытын саха норуота уонна аҕыйах ахсааннаах төрүт норуотугар омук быһыытынан цивилизацияҕа тардыһыыларын, норуот быһыытынан өйдөрө-санаалара уһуктуутун кэминэн ааҕабын. Ити кэм чахчы Саҥа Саха сирэ төрүттэммит кэмэ. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит экэнэмиичэскэй өттүнэн туруктаах, демократическай уонна сокуоннарга олоҕуран сайдар Арассыыйа өрөспүүбүлүкэтэ буоларын туһунан бэйэбит Конституциябытыгар ыйыллыбыта. Өрөспүүбүлүкэни салайыы, сайыннарыы тускулларын төрдүттэн уларыппыт чулуу лиидэрбит өрөспүүбүлүкэ бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Ефимович Николаев буолар. Кинини мин аныгы үйэ дьиҥнээх реформаторын быһыытынан сыаналыыбын.
1990 сыллар дойду экэниэмикэтигэр ыарахан кэмнэр этэ. 1991 сыл бэс ыйыттан, өссө В.С.Павлов бырабыыталыстыбатын кэмигэр, сыана үрдээһинэ саҕаламмыта. Инфляция процесстара үрдээтэр үрдээн барбыттара. Оҥорон таһаарыы таһыма балысханнык түспүтэ. РСФСР Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ И.С.Силаев астаапкаҕа тахсыбытын кэнниттэн, Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Б.Н.Ельцин өссө премьер-миниистир эбээһинэһин толорбута. Онтон сотору Егор Гайдар бырабыыталыстыба баһылыга буолбута. Егор Гайдар бырабыыталыстыбаҕа ананаат, бэйэтэ эппитин курдук, «шоковай терапия» көмөтүнэн реформаны түргэтэппитэ. 1992 сыл тохсунньу 1 күнүттэн сыананы босхо ыыппыта. Дьэ бу маннык экэнэмиичэскэй кириисис сатыылаабыт, сыана босхо барбыт, инфляция илбиһирбит усулуобуйатыгар М.Е.Николаев өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн бөҕөргөтөргө уонна толорон иһэргэ бары күүһүн уурбута. Улахан туруорсуу түмүгэр, 1991 сыллаахха айылҕа ресурсаларын туһаныы иһин Арассыыйа бүддьүөтүттэн 2,8 миллиард солкуобайы ылбыппыт. Бу М.Е.Николаев судаарыстыбаннай суверенитет туһунан Декларацияны ылыныы кэнниттэн маҥнайгы дьоһуннаах ситиһиитэ этэ. Ити, бастатан туран, нэһилиэнньэ социальнай өттүнэн харысхаллаах буолуутугар туһаныллыбыта. Дойду үрдүнэн, ордук Арассыыйа хоту эрэгийиэннэригэр, Уһук Илиҥҥэ экэниэмикэ туруга мөлтөөн, дьон олоҕо-дьаһаҕа ыараан балаһыанньа улам уустугуран испитэ.
Саха сиригэр нэһилиэнньэ олоҕун материальнай илгэтин таһыма 1990 сыл түмүгүнэн, 1989 сылы кытары тэҥнээтэххэ, үс төгүл аччаабыта. Өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтин «штопортан» таһаарыыга, дьон олоҕун быстыыттан-ойдууттан харыстааһыҥҥа уталытыллыбат уонна быһаарыылаах дьаһаллары ылар наадата тирээн кэлбитэ. Олунньу 26 күнүгэр 1991 сылга «Саха Социалистическай Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай статуһа» диэн сокуон ылыллыбыта. Ол сокуон сир, сир баайын уонна норуот хаһаайыстыбатын бары салаатыгар баай-дуол барыта өрөспүүбүлүкэ бас билиитэ буоларын быһаарбыта. Сойуус министиэристибэлэригэр бас бэринэр бары бөдөҥ бырамыысыланнас тэрилтэлэрэ мантан ыла өрөспүүбүлүкэ дьаһалыгар киирэллэрин биллэрбитэ. Онтон кулун тутар 2 күнүгэр 1991 с. «Саха сиригэр бас билии туһунан» сокуон ылыллыбыта. Онон судаарыстыбаннай суверенитет туһунан Декларация суһаллык олоххо киирэн испитэ.
Декларация сокуону таһаарар, толорор уонна суут былаастарын араартааһын бириинсибигэр олоҕурбута. Итиэннэ үлэлии олорбут былаас структуратын уларыта охсор сорук турбута. Былаас структуратын төрдүттэн уларытыы Саха өрөспүүбүлүкэтигэр Бэрэсидьиэн дуоһунаһын олохтооһунтан саҕаламмыта. Норуот бүттүүнэ талбыт өрөспүүбүлүкэ бастакы Бэрэсидьиэнинэн М.Е.Николаев буолбута. Саҥа Конституцияны бэлэмнээһин күүскэ барбыта, Бэрэсидьиэн конституционнай хамыыһыйа салайааччыта этэ. Саҥа Конституция, биллэрин курдук, 1992 с. муус устар 2 күнүгэр бигэргэтиллибитэ. Чахчы буолбутунан даҕаны уонна саҥа Конституция да быһыытынан, 1990-с сылларга өрөспүүбүлүкэ олоҕор буолбут бөдөҥ экэнэмиичэскэй уонна уопсастыбаннай-бэлитииичэскэй уларыйыылар М.Е.Николаев аатын кытары сибээстээхтэр.
Кини былаас оруолун быдан үрдүк таһымҥа таһаарбыта, норуокка ордук чугаһаппыта. Өрөспүүбүлүкэ салалтатын Арассыыйа киин былааһын кытары сибээстэһии үрдүкү былааҥкатын хаһааҥҥытааҕар да бөҕөргөппүтэ.
Дойду Бэрэсидьиэнэ Б.Н.Ельцин Саха сиригэр иккитэ кэлэ сылдьыбыта, ССРС Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ В.С.Павловтан саҕалаан, Арассыыйа Бырабыыталыстыбатын салайааччылара сылдьыбыттара. Туһалаах көрсүһүүлэр, түмүктээх кэпсэтиилэр буолбуттара.
М.Е.Николаев туруорсуутунан сыччах Саха сирин сайыннарыыга аналлаах Арассыыйа Бэрэсидьиэнин элбэх ыйаахтара, бырабыыталыстыба уураахтара тахсыбыттара. Ол барыта биһиги өрөспүүбүлүкэбит экэниэмикэтэ сайдыытыгар, нэһилиэнньэ олоҕо көмүскэллээх буолуутугар, саха норуотун уонна Саха сирин бары олохтоохторо төрүт култууралара, тыллара-өстөрө сайдарыгар, норуот үөрэҕириитэ, доруобуйа харыстабыла, наука сайдарыгар, тас дойдулары кытары сибээс күүһүрэригэр туһуламмыта. Маны ситиһиигэ уонна олоххо киллэриигэ саха чулуу уола, дьиҥнээх реформатор Михаил Ефимович Николаев туох баар күүһүн-уоҕун, өйүн-санаатын, сүрэҕин төлөнүн анаата. Төрөөбүт Сахатын сирэ сайдыытыгар киллэрбит дьоһуннаах кылаатын, үтүөтүн-өҥөтүн дьиҥнээхтик үйэтитэр наада. Оннук дьаһаллары олохтооһун өрөспүүбүлүкэ бары олохтоохторун истиҥ өйөбүлүн ыларыгар саарбахтааһын суох.
Кылгас ыстатыйаҕа чулуу бэлитиичэскэй, судаарыстыбаннай диэйэтэл, дьиҥнээх реформатор Михаил Ефимович Николаев төрөөбүт норуотун иннигэр оҥорбут сүҥкэн үтүөтүн кыайан сырдаппаккын. Историктар, учуонайдар кырдьыктаах баар архыып докумуоннарыгар олоҕуран, кини олоҕун, үлэтин, норуотун туһугар оҥорбут үтүөлэрин салгыы дириҥник үөрэтэн, кэлэр үүнэр көлүөнэ ыччакка үтүө үөрүйэх буоларын туһугар сөптөөх үлэ барыа диэн эрэнэбин.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бочуоттаах олохтооҕо
Климент Егорович Иванов, 2020 сыл.
Ыстатыйаҕа Петр Оконешников хаартыскалара туһанылыннылар.