ЛЮДМИЛА НИКОЛАЕВА: «БЭС КҮӨЛҮГЭР ОЙУУР БАҺААРЫТТАН ЭМСЭҔЭЛЭЭБИТТЭРГЭ БААН ҮЛЭҺИТТЭРЭ КӨМӨЛӨҺҮӨХТЭРЭ
Сахабыт сиригэр күөх дуолу мэҥиэстэр ойуур баһаарын умуруоруу үлэтэ күүскэ барар. Бу үлэҕэ норуот кыттыста. «Норуот күүһэ — көмүөл күүһэ” диэн мээнэҕэ эппэтэх буолуохтаахтар, онон бэрт сотору барыта этэҥҥэ буолуо диэн эрэниэҕиҥ.
Билигин Дьокуускай куоракка Кыайыы 50 сыла успуорт дыбарыаһыгар өрөспүүбүлүкэҕэ ойуур баһаарын умуруорууга добровольческай ыстаапка үлэ күөстүү оргуйар. Киэҥ саала иһигэр аһы-үөлү, таҥаһы-сабы улуустарынан тарҕатар инниттэн дьааһыктарга уган, тэрийэн ыытыы үлэтэ күүскэ бара турар. Биир кэм кэлии-барыы, тугу эрэ быһаарсыы – барыта түмүллэн өрө оргуйа олорор. Бу үлэни тэрийээччилэр үгүстэрэ кэрэ аҥаардар. Кинилэр ортолоругар саллааттар кэмитиэттэрин салайааччыта Мария Емельянова, өрөспүүбүлүкэтээҕи дьахталлар сойуустарын бэрэссэдээтэлэ Анжелика Егорова, урбаанньыт Ольга Григорьева уо.да.а. бааллар. Бары биир санаанан салайтаран, ойуур баһаарын умуруорууга үлэни ыыталлар, сүрүннэһэллэр. Кинилэр ортолоругар Ил Дархан Айсен Николаев кэргэнэ Людмила Николаева баар, кини тустаах ыстаап үлэтин тэрээһинин сүрүннэһэ, көмөлөһө сылдьарыттан кыратык аралдьытан, ыстаап үлэтин кэпсииригэр көрдөспүппүн, быһа гыммакка сөбүлэстэ.
— Людмила Валерьевна, үтүө күнүнэн! Ыстаап билиҥҥи үлэтин туһунан кылгастык билиһиннэр эрэ. Ойуур баһаарын умуруорууга киэҥ далааһыннаах үлэ бара турар.
— Биһиги үлэ тохтоло суох барарын аттаран сааһылаан биэрэбит. Ойуур баһаарын умуруорууга үлэлии кэлбит дьоҥҥо ыйан-кэрдэн биэрэбит. Үлэ ыытыллыахтаах бырассыаһын сааһылыыбыт. Холобур, ойуур баһаарын умуруорууга дьону ыҥырыыга Сall-киин үлэлиир. Көмө быһыытынан киирбит бородууктаны, таҥаһы-сабы тутуу, эбии атыылаһыы, олору дьаарыстаан улуустарга ыытыы эмиэ туспа тэрээһини эрэйэр үлэ. Үбү хомуйан ыытыы, ол ороскуотун отчуоттааһын эмиэ туспа үлэ буолар. Итини тэҥэ, ойуур баһаарыгар дьиэлэрэ умайбыт дьоҥҥо көмөнү оҥоруу үлэтэ эмиэ туспа былаанынан барар. «Алмазэргиэнбаан” үлэһиттэрэ кэлэн көмөлөһө олороллор. Бүгүн Саха сиринээҕи Киин баан үлэһиттэрэ отчуоту оҥорууга көмөлөстүлэр. Ити үөһэ этиллибит үлэ, бырассыас барыта тэҥинэн тохтообокко, барарын хааччыйабыт. Биллэн турар, саҥа саҕалааһын буолан, сыыһа-халты оҥоруу баар. Сорохтор түргэн хамсаныыны күүтэллэрэ буолуо. Көмө быһыытынан кэлбит бородуукта, ас-таҥас түргэнник улуустарга тиийэ охсуохтаах дии санааччылар бааллар. Ол эрээри, тустаах ыстаап үлэһиттэрэ түүннэри-күнүстэри үлэлээн, туруоруллубут соругу оҥоро олороллор. Манна биири өйдүөххэ наада. Ойуур баһаарын умуруорууга добровольческай ыстаабы үлэлэтии систиэмэтин оҥорон эрэбит. Бырассыас кэмигэр бүтүн систиэмэ оҥоһуллан тахсар. Бу инники да өттүгэр үлэлииргэ улахан төһүү күүһүнэн буолуоҕа.
— Ыстаап үлэтэ чахчы киэҥ далааһыннанна. Этэн аһарбытыҥ курдук, ойуур баһаарын умуруорууга үлэлиир дьоҥҥо көмөлөһөргө, дьону хомуйан ыытыыга саҥа механизм толкуйданан эрдэҕэ.
— Оннук. Бу хамсааһын киэҥ далааһыннаах буолбута үчүгэй өрүттэрэ элбэх. Бастакытынан, норуот баҕа өттүнэн кыттыытын толору хааччыйда. Билигин бу үлэ түмүктэммитин кэнниттэн үлэ бырассыаһа хайдах барбытын, туохха сыыспыппытыгар тиийэ барытын анаалыстаан, сыныйан көрүөхпүт. Маннык ыксаллаах кэмҥэ Ыксаллаах быһыыга-майгыга министиэристибэ Саха сиринээҕи управлениетын уонна уоту умуруоруунан быһаччы дьарыктанар тэрилтэлэри кытта бииргэ үлэлиир механизмы толкуйдуу олоробут.
— Кэрэ аҥардар ойуур баһаарын умуруорууга үлэлиэхтэрин баҕаралларын биллэрбиттэр этэ…
— Ыстаап үлэтин сүрүн соругунан, баҕалаах дьону мунньан баһаары умуруорууга тэрийэн ыытыы буолар. Манна, биллэн турар, эр дьон ордук наадалар. Ол эрээри, бу кэлиҥҥи өттүгэр кэрэ аҥардар эмиэ баҕа өттүнэн үлэлии баралларын туһунан эттилэр. Саатар, баран ас астыахпыт этэ буоллаҕа дииллэр. Бүгүн ити боппуруоһу мунньахха дьүүллэһиэхпит.
— Ыстаап көмөтүнэн төһө киһи ойууру умуруорууга барда?
— Бэҕэһээҥҥи туругунан, тустаах ыстаап көмөтүнэн улуустарга баһаары умуруорууга 387 киһи барбыт. Ыстаап үлэтин от ыйын 19 күнүттэн саҕалыаҕыттан барыта 1010 киһи ойуур баһаарын умуруора тиийбит. Бүгүн былаан быһыытынан Уус Маайа уонна Чурапчы улуустарыгар ойуур баһаарын умуруорууга дьону ыытыахтара. Ити үлэ эрдэттэн былааннаныллан оҥоһуллар, этэргэ дылы, мунньустуу ханна буолуохтааҕыттан саҕалаан хаска барыахтаахтарыгар тиийэ барыта аттарыллар.
— Ыстаап үлэтин сүрүннээччилэр тугу гыныахтаахтара барыта эрдэттэн аттарылыннаҕа дии.
— Хас биирдии бэйэбит тугу үлэлиэхтээхпитин чопчу билэбит. Холобур, мин тэрилтэлэр, уопсастыбалар салайааччыларын кытта кэпсэтэн, кинилэри ойуур баһаарын умуруорууга көмөлөһөллөрүгэр ыҥырабын. Кинилэр, дьиҥэр, бары да кэриэтэ көмөнү оҥоро олороллоро биллэр. Ол эрээри, көмөлөрүн добровольческай ыстаапка аҕалаллара өссө көдьүүстээх буолар. Тоҕо диэтэххэ, ыстаап хайа улууска туох наадатын билэн олорор. Түгэнинэн туһанан, бу аахсыйаҕа тэрилтэ салайааччылара көхтөөхтүк кыттыҥ диэн ыҥырабын. Биһиги ыстааппыт өрөспүүбүлүкэтээҕи сүрүн суһал ыстаабы кытта бииргэ сибээстэһэн үлэлии олорор. Ол үлэни тутаах дьоммут Афанасий Алексеев уонна Константин Борисов үүннүүллэр-тэһииннииллэр. Биһиги сүрүн ыстаапка көмө буолабыт.
— Ойуур баһаарын умуруорууга уонна дьиэлэрин уокка былдьаппыт дьоҥҥо банкирдар көмөлөһөн эрэллэрэ иһиллэр.
— Баан үлэһиттэрин бэрэстээбитэллэрэ буоларым быһыытынан, бу өттүгэр эмиэ сөптөөх үлэ барда. Түгэнинэн туһанан, биир идэлээхтэрбэр махталбын тиэрдэбин. Бастаан утаа Киин баан Саха сиринээҕи салаатын салайааччыта Антон Коноплевтаахха тахсан, күүс-көмө буолалларыгар эппитим. Банкирдары бу көмөҕө ыҥыралларыгар, түмэллэригэр көрдөспүппүн, тута ылынан, үлэни тэрийсэн барбыттара. Горнай улууһун Бэс Күөлүгэр 40 дьиэ умайбытын сүрүн ыстаап чөлүгэр түһэрэн, саҥа дьиэлэри тутуоҕа. Оттон бу дьиэлэр ис өттүлэрин ол эбэтэр миэбэллэринэн¸бытовой тиэхиньикэлэринэн хааччыйыы эмиэ туспа матырыйаалынай ороскуоту эрэйэр. Ол иһин, банкирдар, баан үлэһиттэрэ бу боппуруоһу быһаарыахха диэн этиини киллэрбиппин кэллиэгэлэрим өйөөтүлэр уонна итиннэ сөптөөх үлэ саҕаланна. Аҥаардас банкирдар эрэ буолбакка, хас биирдии баан урбаанньыт килийиэннэрдээх, олору түмэн үлэни ыытан эрэллэр. Бэс Күөлүгэр умайбыт дьиэлээх ыаллары барыларын биир ыстандаартынан быһаарыллыбыт миэбэллэринэн, бытовой тиэхиньикэлэринэн хааччыйыахпыт.
Александр Тарасов, edersaas.ru