Үлэттэн дьолу булбут Дьоруой аҕа

Бөлөххө киир:

Яков Иванович Лавров – тыа хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, 12 оҕо аҕата, үгүс сиэн, хос сиэн тапталлаах эһэтэ, эйэлээх, үлэһит ыччат төрдө, бу дьыл муус устар 6 күнүгэр 84 сааһын туолла.

Дьаакып – биһиги тапталлаах таайбыт. Элэккэйэ, аймаҕымсаҕа бэрт буолан, дьоммут куттарын туппут киһи. Дьаакып кэллэр эрэ, дьиэҕэ сэргэхсийии буола түһэрэ. “Киһи-хара буолбуппар аймах өттүттэн көмөнү эдьиийбиттэн Маайаттан уонна кини дьонуттан ылан турабын. Аймах диэн күндүтүн, сылааһын биллэрбит дьонум кинилэр буолаллар”, – диэн ахтар Дьаакып.
Биһиги хос эһэбит Хоптоҕоттон төрүттээх Сергей Лавров 3 уоллаах эбит: маҥнайгы уола Охонооһойтон ийэм Маайа эдьиийэ Домналыын хаалбыттар. Эдьиийэ Мугудайга ыал буолан, оҕо-уруу төрөтөн олохсуйбут. Иккис уолун Уйбаан бастакы кэргэниттэн Сэмэн, иккис кэргэниттэн Дьаакып төрүүллэр. Сэмэн көһөрүүгэ бара сылдьан, Кэбээйигэ олохсуйан хаалбыт. Үһүс Байбал диэн уолун оҕото кэргэнин дойдутугар Сунтаарга олохсуйбут.
Онон Одьулууҥҥа Лаабыра удьуордарыттан ийэм Дьаакыптыын хаалбыттар. Эдьиийдээх быраат күндүтүк, чугастык санаһан, өйөһөн-өйдөһөн олорбуттар. Оччолорго Чурапчыга Лавров диэн араспаанньаны соҕотох Дьаакып эрэ сүгэр эбит.

Дьоруой Ийэ Ылдьаана – улахан ыал эргийэр киинэ

Сэрии сут-кураан сылларыгар аҥаардас ийэҕэ иитиллии, ас-таҥас тиийбэтэ Дьаакып доруобуйатын аһааҕырдыбыта. Онон 4-с кылааһы бүтэрэн баран, салгыы үөрэммэтэҕэ, кыратыттан холкуос үлэһитэ буолбута. Оҕо эрдэҕиттэн бары үлэҕэ сыстаҕас, кыайыгас этэ, сыыйа дьоно-сэргэтэ ытыктыыр, эрэнэр үлэһитэ буола улааппыта, этэ-сиинэ бөҕөргөөн, эдэр киһи доруобуйата көнөн барбыта.
22 саастааҕар доҕотторун кытта Мындаҕаайыга ыһыахтыы барбыттар. Бу Дьаакып олоҕун тосту уларыппыт сырыыга Сулҕаччыттан төрүттээх, бэйэтин саастыы Ульяна Стручкованы кытта билсибитэ. Эдэр дьон бэйэ-бэйэлэрин тута сөбүлүү көрбүттэрэ, истиҥ сыһыан саҕаламмыта. Сыл кэриҥэ билсибиттэр, Дьаакып сайынын бэлэсипиэтинэн Сулҕаччыга барар эбит. 1959 с. күһүнүгэр сыарҕалаах атынан кэргэн ылардыы тиийэн, Ылдьаанатын сүгүннэрэн аҕалбыта. Үрэх Күөрэҕэ саҥа ыал эбиллибитэ, уруу тэриллибитэ.
Ылдьаана түргэн-тарҕан туттуулаах, бырда быстыбат астаах-үөллээх хаһаайка, дьулуурдаах үлэһит этэ. Кини 30-ча сыл илиитин араарбакка сүөсүһүтүнэн: ыанньыксытынан, онтон кэргэниниин бороон көрүүтүгэр үлэлээбитэ. 1976 с. сайын устата 50 бороону көрөн, хас биирдиилэрин 138,2 киилэ төлөһүтэн, рекордсмен-чөмпүйүөн аатын ылбыта.
Саҥаспыт кэргэнигэр, оҕолоругар сыһыана сылааһа-истиҥэ, киһи эрэ сүгүрүйүөх, махтаныах киһитэ этэ. Ылдьаана таайым Дьаакып дьолугар түбэспит, оҕо-уруу төрөтөн Лавровтар удьуордарын тэниппит-ууһаппыт үтүөлээх-өҥөлөөх, күн курдук күндү киһи, улахан буукубаттан суруллар Дьоруой Ийэ!

Аҕа бөҕө туругун оҕо-уруу олоҕо батыһар

Былыр да, билигин да элбэх уоллаах ыал дьоллоох ыал диэн буолара. Кинилэр киһи буолан, удьуору салҕаан, аҕа ууһун тэнитэллэр. “Аҕа үлэҕэ сыһыаныттан, өйө-санаата олохтооҕуттан, бэйэтин сөптөөхтүк салайынарыттан дьиэ кэргэн олоҕо тутулуктаах. Аҕа бөҕө туруктаах буоллаҕына, оҕо-уруу олоҕо ону батыһар”, – диэбит Ульяна Дмитриевна биир суруналыыһы кытта кэпсэтэригэр. Бу кинилэр олорон кэлбит олохторун муудараһа, бу этиигэ Ылдьаана кэргэнигэр, холоонноох доҕоругар итэҕэлэ, эрэлэ көстөр. Кэргэн, ийэ киһи быһыытынан эр киһиэхэ муударайдык сыһыаннаспытын, аҕаларын холобур оҥорон, өрө туппутун үтүө түмүктэрин көрө үөрэбит.
Иллээх дьиэ кэргэн 12 оҕотун барытын ыал оҥорон, сыбаайбалаан, сүөһүлээн-астаан, олох киэҥ аартыгар үктэннэрбиттэрэ. Уолаттар билиҥҥи дьалхааннаах кэмҥэ олох мөкү өттүн батыспакка, үлэни өрө тутан дьоллоохтук олороллор, улахан дьиэ кэргэн эрэллээх эркиннэрэ, эйэҕэс эһэлэрэ. Кыргыттар бары киһи эрэ сэҥээрэ көрүөх, дьиэ кэргэн эргийэр кииннэрэ, хаһаайка бастыҥнара, күн-күбэй ийэлэр, үгүстэрэ эбэ буолар дьолу билэн олороллор.
Аҕалара Дьаакып удьуор көнө сүрүннээҕэ, бастыҥ майгыта, дьону кытта иирсээнэ суоҕа, үлэһитэ кини ыраас, көнө олоҕун суолун киэргэлэ буолар. Ону тэҥэ, улахан махталынан ахтыллар аҕа кэргэнигэр, оҕолоругар, тулалыыр дьоҥҥо сыһыана үтүө, бастыҥ холобур буола туруоҕа.
Эбэлэрэ Өлөөнө
Өлөөнө сиэннэрэ үлэһит, үтүө дьон буолан ситиилэригэр бөҕө-таҕа акылаат уурсубут киһи. Оччолорго сүөһүттэн-үлэттэн орпот түбүктээх ыал оҕолорун эбэлэрэ сүрүннээн көрдөҕө-иһиттэҕэ, бэрийдэҕэ. Куруук бииргэ олорон Өлөөнө сиэннэрин сороҕор хайҕаан, сороҕор мөҕөн-этэн да, бэрээдэккэ үөрэппитэ. Сыры-сыллатааҕы 12 оҕону атахтарыгар туруорар диэн, эттэххэ эрэ, дөбөҥ. Барыларын турар кэмҥэ туруоран, аһыыр кэмҥэ аһатан, оонньуур кэмҥэ оонньотон, үлэлиир кэмҥэ үлэлэтэн, таһырдьа таһааран-киллэрэн…
Быһатын эттэххэ, киһи ааҕан сиппэт үлэтэ, ыйыыта-кэрдиитэ, көрүүтэ-истиитэ буоллаҕа эбээт! Дьиэҕэ 15 киһини барыларын тус-туспа таҥастаан, оронноон, батаран олордуу-сытыарыы… Дьиэ иһинээҕи боппуруостарга сүрүн урууллааччы эбэлэрэ буоларын сүрэҕим сэрэйэр.

Үлэттэн дьоллонуу

Дьаакыбы үлэһит киһи диэн эрэ этэр кэрэгэй курдук. 40-ча сыл бороон көрүүтүгэр куруук үрдүк ситиһиини көрдөрөр түмүктэр үгүс сыраттан, үлэттэн тахсаллара биллэр. Дьаакып ньирэйдэрин төрөппүт оҕолорун курдук көрөрө, бүөбэйдиирэ. Ол курдук, үлэтигэр туттар ньымаларыттан аҕыйах холобур:
Бастатан туран, ууларыгар улахан болҕомтотун уурара. Саҥа төрөөбүт ньирэйгэ бастаан утаа оргуйбут ууну сойутан иһэрдэрэ, оккураҥ өттүгэр биир ыйыгар диэри. Мөлтөх ньирэйдэри туспа тутан, туруктарын көрөн хатаҕалаан, анал аһынан аһатан, ситиһиннэрэрэ. Саҥа төрөөбүт ньирэйи киинэ түһээтин кытта таһырдьа таһааран чэччитэрэ. Иһэ ыалдьыбыт ньирэйгэ бурдук эбэтэр күөх сэбирдэхтээх оту оргутан, аһыан иннинэ иһэрдэрэ. Ньирэй үүт иһэ сылдьан ыалдьыбыт буоллаҕына, уларытан, бөлөнөххө көһөрөрө. Хааннааҕынан ыалдьыбыт ньирэйи маҥнай оһоҕоһун сайгыыра, ол кэннэ укуоллуура, эмтиирэ.
Хотон иһэ ыраас, кураанах буоларыгар кыһаллара, ыраастык тутара. Уу иһэр хоруудаларыгар куруутун ыраас уу баар буоларын хааччыйара. Күҥҥэ түөртэ бириэмэтинэн аһатара, ону таһынан алталыы центнер эбии аһылыгы бэлэмнээн сиэтэрэ. Бөлөнөххө араас битэмииннэри булкуйан, хааһы оҥороро.
Мантан да көстөр, кини үлэтигэр хайдах-курдук ис сүрэҕиттэн кыһаллара. Дьэ, бу курдук биир өрөбүлэ суох үлэлээн, маҥнай утаа бэйэтэ, онтон кэргэниниин ортотунан 100-түү борооскуну 1,5-лыы сыл көрөн, 300 киилэлээх, сороҕор 400-кэ тиийэ ыйааһыннаах оҥортоон туттараллара.
“Үлэбин сыаналаан, салалтам путевка биэрэн, соҕуруу курортарынан Грузиянан, Ессентукинан, Читанан сынньаппыттара, Ульянам эмиэ Ессентукига иккитэ сылдьыбыта, эмтэммитэ. Ону таһынан мотоцикл, “Москвич” массыына пуондата, дойдубар Одьулууҥҥа 4 хостоох дьиэ биэрбиттэрэ. Онон үлэ сыанабылын билбитим”, – диэн үөрэ ахтар үлэттэн дьолломмут таайым Дьаакып. Ону тэҥэ, хас да мэтээл, бэлиэ хаһаайына. Ити курдук, кэмигэр оҥоһуллубут сыанабыл, чиэстээһин ситиһиигэ сиэппиттэрэ, кыайыыга кынаттаабыттара махталлаах суол.
Яков Иванович үлэтигэр 1976 сылтан биирдэ уоппуска диэнинэн туһанар буолбут. Онно да оҕолорун дьаһайан, үөрэтэн, үлэлэһэрэ. Кэргэнниилэр оҕолорун куруутун да бэйэлэрин кытта илдьэ сылдьан үлэҕэ такайаллара. Сайынын ньирэй көрөллөрө, улахаттар оттууллара. Ону тэҥэ, дьиэ ис-тас үлэтигэр: муус ылыытыгар, уокка оттор маһы мастыырга да буоллун, күһүҥҥү булка-балыкка – барытыгар тэҥҥэ сылдьыһаллара. Онон оҕолор быһа холуйан 6 саастарыттан үлэҕэ эриллэллэрэ, туох барыта үлэттэн тахсарын билэ улааталлара.
Үлэни сөптөөхтүк аттаран тэрийдэххэ, оҕо дойдутун мүөттээх салгынын сайа тыынан, сибиэһэй бэйэ аһын аһаан, үлэлээн-хамсаан, эт-хаан өттүнэн буһар-хатар. Бу барыта Үрэх Күөрэ быйаҥнаах күөнүгэр.

Үгүс ыччаттаах таайым Дьаакып

Кини кэлин биэнсийэҕэ тахсан баран, хаста да куоракка киирэн эмтэнэн, балыыһаҕа сытан тахсыбыта. Онно суланар, мөҕүттэр биир да тылы истибэтэҕим. Барыта үчүгэйи эрэ кэпсии сытара. Оҕолорунан тирэхтээҕэ, санаата бөҕөҕө тута көстөрө. Кэскиллээх буолан, санаатын түһэрбэт, ычата киэҥ-куоҥ. Оннук киһи баҕарбыта туолар, санаабыта ситэр, үтүөрэр. Бу барыта олоххо тардыһыы күүһүттэн диэн астына, киэн тутта саныыбын.
Бу күннэргэ суруйа олорон үтүөкэн өйдөбүллэргэ куустаран, элбэҕи эргитэ санаатым, таайым Дьаакып эйгэтинэн олорон ыллым, кинилэргэ, дойдубар ыалдьыттаабыт курдук сананным. Хаһан эрэ соҕотох таайым Дьаакып күн бүгүн үгүс ыччаттаах, улахан дьиэ кэргэн төрдө-төбөтө, дьоллоох аҕа, эһэ, хос эһэ буолан олороруттан!
84 саастаах Дьаакып күннэтэ хаалыктаах хаамыынан дьарыктанар. Төлөпүөнүнэн өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыгар үлэлии-хамсыы сылдьар оҕолорун-сиэннэрин кытта билсэ, санаа атастаһа олорор. Дьаакып үлэтинэн, олоҕунан, сырдыкка-үйэлээххэ тардыһыытынан, ыччаттарынан төһөлөөх киһиэхэ холобур буола сылдьара буолла диэн санааҕа кэлэҕин.

Колесова Федосия Гаврильевна,
балта, РФ уопсай үөрэхтээһинин Бочуоттаах үлэһитэ,
Одьулуун нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0