Муус устар 22 күнүгэр Владимир Ильич Ленин төрөөбүтэ 150 сыла буолла. Билиҥҥи кэмҥэ кини туһунан төһө даҕаны араас санаа баарын үрдүнэн, саха дьонугар-сэргэтигэр сабыдыала улахан диэн билиниэх тустаахпыт.
Аҕа саастаах дьон Архип Кудрин-Абаҕыыныскай “Ленин тыыннаах” диэн хоһоонун үчүгэйдик өйдүүр буолуохтаахтар. Ол хоһоон тылларынан сиэттэрэн бүгүн Ильич Саха сиригэр сыһыаннаах араас түгэннэрин ахтан-санаан ааһыахха.
КИНИ ИЛЬИЧ САҤАТЫН ИСТИБИТЭ
Баара-суоҕа 31 сааһыгар олохтон туораабыт Александр Кугаевскай Саха сиригэр Сэбиэскэй былаас олохтонуутугар, хомсомуол тэриллиитигэр улахан оруоллаах. Кини 1920 сыллаахха Ленин тыл этэрин эт кулгааҕынан истибитэ. Ол туһунан “Эдэр коммунист” хаһыат 1970 сыллаахха атырдьах ыйын 12 күнүгэр маннык суруйбута:
«Александр Евгеньевич Саха сиринээҕи комсомольскай тэрилтэ бастакы салайааччытын уонна тэрийээччитин быһыытынан Саха сирин ыччатыгар үтүөтэ-өҥөтө улахан. Итини учуоттаан 1920 сыл атырдьах ыйын 3 күнүгэр хомсомуол Саха сиринээҕи тэрилтэтин бюротун уурааҕынан кинини хомсомуол Бүтүн Арассыыйатааҕы үһүс сийиэһигэр Саха хомсомуолун аатыттан дэлэгээтинэн быыбардыырга биир санаанан быһаарбыттара.
Москваҕа кэлээт да үөрүүлээх сонуну истибитэ. Ол сийиэс аһыллыытыгар баартыйа салайааччыта, ыччат улуу доҕоро В.И.Ленин тыл этиэхтээҕэ буолбута. Биһиги дэлэгээппит Сибиир атын дэлэгээттэрин кытта бииргэ алтынньы иккис күнүгэр Свердлов аатынан Коммунистическай университет улахан саалатыгар барбыта.
Бу күн баартыйа Киин Кэмитиэтин Политбюротун мунньаҕа бара турар буолан, Владимир Ильич арыый хойутаан кэлбитэ. Сирдьит кэлиитин дэлэгээттэр бары улаханнык долгуйан, үөрүүнэн уонна ытыс таһыныытынан көрсүбүттэрэ. В.И.Ленин кэлбитин кэннэ сийиэһи кылгас киирии тылынан Хомсомуол КК сэкирэтээрэ Лазарь Шацкин аспыта уонна В.И.Лениҥҥэ “Ыччат Сойуустарын соруктарын туһунан“ дакылааттыырыгар тыл биэрбитэ. В.И.Ленин ити боппуруоска дириҥ ис хоһоонноох программнай этиини оҥорбута.
Итинэн Александр Кугаевскай Саха сирин комсомолецтарыттан аан бастакынан ыччат улуу доҕорун, сирдьитин В.И.Ленины көрбүтэ уонна кини дириҥ ис хоһоонноох этиитин истибитэ. Сийиэс кэнниттэн кини Свердлов аатынан Коммунистическай университекка үөрэнэ хаалбыта. Эһиилгитигэр үөрэҕин бүтэрэн Сахатын сиригэр кэлэн баартыйа губкомун бэлитиичэскэй-сырдатар үлэтин отделын салайааччытынан буолбута. Итинтэн кэлин Александр Кугаевскай салайар бартыыйынай уонна сэбиэскэй үлэлэргэ Дьокуускайга, Халымаҕа, Верхоянскайга, Бүлүүгэ, Өлүөхүмэҕэ үлэлээбитэ”.
ТУЙМААДА КИИНИГЭР ӨЙДӨБҮННЬҮК
Дьокуускай олохтоохторо күн ахсын көрө үөрэнэн өйдөбүнньүгү ахсарбат да буолбуттара баар суол. Оттон бу киин түһүлгэҕэ турар скульптура хайдах туруоруллубутай?
Устуоруйа кэрэһилииринэн, 1957 сыл алтынньы 6 күнүгэр Ленин болуоссатыгар (алтынньы 4 күнүгэр диэри Киин болуоссат диэн ааттанара) Ленин өйдөбүнньүгүн олоҕун, олугун туруорбуттара.
Ол түгэни Абыйтан төрүттээх Василий Дохунаев хаартыскаҕа түһэрэн кэлэр көлүөнэлэргэ үйэтиппитэ. Хаартыскаҕа көстөрүн курдук, маҥан сабыыны Үрдүкү Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Мария Нартахова уонна ССКП уобаластааҕы кэмитиэтин бастакы сэкирэтээрэ Семен Борисов усталлар. Кэнники былааҥҥа оччотооҕу Үп министиэристибэтин дьиэтэ, билигин Нина Алексеева оскуолатын дьиэтэ көстөр. Даҕатан эттэххэ, ити дьиэни 1952 сыллаахха архитектор Иван Смольков туттарбыта.
Оттон Ленин өйдөбүнньүгүн уон сыл буолан баран биирдэ туруорбуттара. Тоҕо итиччэ өр буолан баран туруорбуттарай?
Тоҕо диэтэргин, оччолорго Дьокуускайга, ирбэт тоҥноох сиргэ улахан тутуулар, буолаары буолан, ыарахан ыйааһыннаах таастан суохтара. Биир эрэ сыл иннинэ, 1956 сыл сыллаахха Ирбэт тоҥу үөрэтэр анал институт тэриллибитэ. Хас эмэ сыл устата өйдөбүнньүк олоҕо сиргэ дьөлө киирэрин, умса-тиэрэ барарын үөрэппиттэрэ, араас чинчийиилэри ыыппыттара, эппиэтинэһэ улахана бэрт этэ, этэргэ дылы «дело политическое» этэ. Ол иһин уон сыл буолан баран биирдэ, 1967 сыл алтынньы 25 күнүгэр күн бүгүҥҥэ диэри халбаҥнабакка турар өйдөбүнньүгү арыйбыттара. Уопсай үрдүгэ 14,6 миэтэрэ, Ильич бэйэтэ 6 миэтэрэ, олоҕун үрдүгэ 8,5 миэтэрэ этэ. Сүҥкэн үлэни скульптор Юрий Стручков, архитектордар Н.Миловидов уонна С.Ожегов айар холбоһуктара оҥорбута. Бу үлэлэрин иһин кинилэр Саха АССР искусствотын үтүөлээх үлэһиттэрин үрдүк аатын ылбыттара.
УЛУУ ЛЕНИҤҤЭ МАХТАНАБЫН!
Биэс уон сыл анараа өттүгэр социализм күөгэйэн сайдан турар кэмигэр дойду тэбэр сүрэҕэр араас таһымнаах тэрээһиннэр ыытыллыбыттара. Биир улахан кэнсиэргэ Марфа Колесова кыттыыны ылбыта. Санатан аастахха, муус устар 3 күнүгэр кини 70 сааһын туолуохтааҕа…
1970 сыл муус устарыгар «Эдэр коммунист» хаһыакка “Ырыатын Москваҕа иһиттилэр” диэн суруйуу тахсыбыта.
«Муус устар бастакы күнэ. Москваҕа Композитордар дьиэлэрин 800 киһи киирэр саалата дьонунан туолбут. Манна Владимир Ленин төрөөбүтэ 100 сыла туолар үөрүүлээх үбүлүөйүгэр аналлаах кэнсиэргэ Бурятия, Удмуртия, Саха сирэ, Пенза, Чита ыыталаабыт норуот ырыаһыттарын кэнсиэрэ саҕаланна. Киирии тылы ааттаах-суоллаах Вячеслав Щуров этэр. Онтон Марфа Колесова толоро кэлбитигэр сыанаҕа музыковед Эдуард Алексеев (Саха сириттэн төрүттээх, билигин Бостоҥҥа (АХШ) олорор — ааптар) тахсан билиһиннэрэр:
— Саха сириттэн кэлбит ырыаһыт аны икки хонугунан 20 сааһын туолар. Наахара орто оскуолатын бүтэрэн баран, Карл Байкалов аатынан сопхуоска үлэлиир. Марфа Колесова билигин эһиэхэ Улуу Лениҥҥа махтал диэн тойугу уонна оһуохай ырыаларын толоруоҕа, — диэбитигэр кыыс көрөөччүлэргэ сүгүрүйэн кэбиһэр. Онтон мичээрдээн баран ыллаан дьиэрэһиттэ, оһуохайдаан дуораһытта.
Бүппүтүгэр саала ытыс тыаһынан ньиргийэн, өссө ыллыырыгар көрдөһөллөр, үһүс ырыатын толотторон иһиттилэр. Бу саҥа улаатан эрэр, эдэркээн кыыс итинник ситиһиилээхтик ыллаабытын “Советская Россия” хаһыакка хайҕаан суруйбуттара. Онон эдэр ырыаһыппыт Марфа Колесова бэйэтин үтүө ырыатын Москваҕа иһитиннэрдэ. Сахатын сирин киин хаһыакка хайҕатта”.
Икки сыл буолан баран Марфа Колесова, ССРС 50 сылыгар аналлаах кэнсиэргэ Францияҕа барар чиэскэ тиксибитэ. Бу иннинэ тэриллибит Бүтүн Сойуустааҕы куонкуруска кини “Мэнго” үҥкүү бөлөҕүн кытта кыайыылаах тахсыбыта. Онон Париж маанылаах түһүлгэлэригэр бэйэлэрин чаҕылхай талааннарын билиһиннэрэр чиэскэ тиксибиттэрэ.
Кэргэнэ Сергей Расторгуев ол ааспыт түгэннэр тустарынан маннык ахтар:
— «Улуу Ленины уруйдуубун» диэн тойук айбыта. Кэлин онтукатын саныы-саныы наар күлэр этэ. Итини таһынан, хомуска оонньообут этэ. Алта тыһыынча киһи батар кэнсиэртиир саалаҕа икки ыйы быһа 70 кэнсиэри биэрбиттэр этэ. Онон Марфа Петровна бу маннык улахан историческай суолталаах кэнсиэргэ кыттан турар.
Оттон убайа Юрий Платонов маннык саныыр:
— Биирдэ Култуура министиэристибэтигэр киирбиппэр, Дмитрий Климентов арай ыйытта: «Биир эмэ эдэр тойуксут оҕону билэҕин дуо?» – диэн. Ону мин: “Оттон мин балтым баар дии, Марфа Колесова. “Улуу Лениҥҥэ махтал” диэн тойуктаах”, — диэн хоруйдаатым. “Чэ, ыҥыр эрэ”, — диэтэ. Балтым кэлэн ыллаан эйээриттэ. Ылабыт диэтилэр, ол эрэн, тойугун тылбаастыахха наада дэстибит. Ону мин ылан тылбаастаабытым, хата, ону дьон табыллыбыт диэбиттэрэ. Ол тылбаастаммыт суругу туппутунан Марфа Москвалаабыта, Сойуустар Дьиэлэрин Колоннай саалата диэн улахан түһүлгэҕэ, Ленин төрөөбүтэ 100 сылыгар аналлаах кэнсиэргэ тойуктаан дуораһыппыта. Ол кэнниттэн Парижка тиийэн французтарга, этэргэ дылы, былааһы ылбыта.
«Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru