Киһи аймах кэрэ аҥаарын бүгүҥҥү бырааһынньыгынан сибээстээн, мин уонтан тахса сыл ис дьыала уорганнарын силиэстийэтигэр сулууспалыыр Лена Кононованы кытта көрсөн кэпсэттим. Кини – Дьокуускай куорат полициятын силиэстийэлиир управлениетын ыстаарсай силиэдэбэтэлэ, юстиция майора.
Уус Алдан улууһуттан төрүттээх, икки оҕо ийэтэ. Кэпсэтиибит, биллэн турар, кини үлэтин тула буолла.
— Лена Федотовна, кыыс киһи быраабы араҥаччылыыр уорганнарга үлэни мээнэ талбат. Эн полицияҕа сулууспаны, силиэдэбэтэл идэтин таларгар туох төрүөт буолбутай?
— Мин тыа сиригэр улааппытым. Оччолорго уһун киэһэлэргэ уот барара, ол кэмҥэ ийэм чүмэчи уотугар саха суруйааччыларын айымньыларын ааҕара биитэр аҕабынаан иккиэн ырыанньыгынан ырыа ыллыыллара.
Биир оннук киэһэҕэ, 1986 сыллаахха этэ, бастакы кылааска үөрэнэ сырыттахпына, ким улааттаҕына туох идэни таларын туһунан кэпсэтии буолбута. Онно аҕам миигин тоҕо эрэ “оҕом милииссийэ буолуоҕа” диэбитин өйдөөн хаалбыппын.
Ити кэпсэтии кэнниттэн милииссийэ ыстаарсай лейтенана дьахтар ыалдьан өлбүтүн көмпүттэрэ. Онно кинини чиэстээн-бочуоттаан кистээбиттэрэ өйбөр хатанан хаалбыт.
Итини таһынан, форманы куруук сөбүлүүр этим. Уонна мэлдьи сиэрдээх быһыы туһугар “ыалдьарым”.
— Бастакы дьыалаҕын кэпсиэҥ дуо?
— Бастакым – скутеры халааһын этэ. Сокуоннай сааһын ситэ илик оҕо скутерынан айаннаан истэҕинэ, 18 саастаах уол кинини түҥнэри анньан баран, скутерын былдьаан ылбыт. Ити Мархаҕа буолбута. Бу дьыалабыттан мин улахан уруок ылбытым. Оччолорго сулууспабын саҥа саҕалаан эрэр киһи билбэтим элбэх буоллаҕа – боротокуолу толоруу, доппуруос кэмигэр чопчу ыйытыылары эрэ биэрии, уурааҕы таһаарыы…
Ити бастакы дьыалабын силиэстийэлиирбэр, оччолорго Дьокуускай куорат милииссийэтин 3 №-дээх отделын силиэстийэлиир салаатын начальнига Вера Ивановна Молоткова миэхэ уонна мин курдук саҥа үлэлээн эрэр силиэдэбэтэллэргэ сүрдээҕин көмөлөспүтэ, силиэстийэлиир хас биирдии дьайыыбытыгар бэрэбиэркэ эрэ кэнниттэн илии баттыыра. Биһиги доппуруостарбытын барытын ымпыгар-чымпыгар тиийэ ааҕарын билигин сөҕө саныыбын.
— Саамай өйдөнөн хаалбыт дьыалаҥ ханнык этэй?
— Оннук дьыала элбэх эрээри, цыганнар дьыалалара ордук өйдөнөн хаалбыт. Уустугунан дуу, аймалҕаны (“резонанс”) таһаарбытынан дуу буолбатах – силиэстийэ кэмигэр кинилэри силиэстийэлиир изоляторга хаайбыппынан. Силиэстийэ дьайыыларын оҥорорго изоляторга кинилэргэ тиийдэхпинэ – кабинекка доппуруоска киирэллэригэр, ханна эрэ баран иһэн таарыйбыт курдук туттааччылар. Таҥастара-саптара миэнинээҕэр да мааны этэ уонна бүтүн таабары аһаппат буолан, бэл диэтэр, төлөһүйбүт көрүҥнээхтэрэ. Бу цыганнар дьону албыннааһынынан дьарыктаналлара, ол кинилэр “үлэлэрэ” этэ.
— Эн санааҕар, билиҥҥи бөрөстүүпүнньүктэр уруккулартан туох эмит атыннаахтар дуо?
— Билиҥҥилэр сокуону үчүгэйдик билэллэр, оттон сокуоммут эҥкилэ суох буолбатах. Бэл диэтэр, сайабылыанньа суруйбут киһи силиэстийэ кэмигэр биһиэхэ араас харгыстары үөскэтэр, мэһэйдэһэр. Өйдөөбөттөр, быраабы араҥаччылыыр уорганнар суотабай төлөпүөнү, уоруллубут маллары көрдөөһүҥҥэ буолбакка, бөрөстүүпүнньүгү булууга, ыраас мууска таһаарыыга үлэлииллэрин.
Уоруу “эдэримсийдэ”. Сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолор дьыалалара элбээтэ. Мин санаабар, биһиги Европаны үтүктэн, оҕолорго элбэх быраабы биэрэн баран, ол быраабы ханнык түгэҥҥэ туттар наадалааҕын үөрэппэтибит.
Саамай уустук дьыалалар – обургу оҕолорго тэриллибит дьыалалар. Биһиги бары төрөппүттэрбит, ол иһин оҕолорбутун харыстаан, сокуону тумнаары, араас тылы-өһү таһаарабыт эрээри, бу – ийэ-аҕа үтүө сүбэтэ буолбатах, бу – холуонньаҕа суолу тэлии. Оҕолор сокуоннай саастарын ситиэхтэрэ, ону тэҥэ, сокуон ирдэбилэ кинилэргэ эмиэ уларыйыа, кытаатыа. Дьэ, итини сорох төрөппүттэр өйдөөбөттөр уонна өйдүөхтэрин да баҕарбаттар курдук. Суукка тиийэн дьыала сабыллыа, онон барыта бүтүө дии саныыллар. Оҕотун итинник көмүскэһэн, ала-чуо төрөппүт оҕотун бөрөстүүпүнньүк оҥорор. Бырааптарын бары бэркэ диэн билэллэр, оттон эбээһинэстэрин ким да билбэт.
— Эһиги, ис дьыала уорганнара, силиэстийэлиир дьыалаларгытыгар билигин ханнык буруйдар ордук баһыйалларый?
— Дьахтар буруйу оҥоруута. Миэхэ 18-тан 45-гэр диэри саастаах буруйданааччы дьахталлар бааллар. Үксэ – быһахтааһын дьыалата итиэннэ куруук кэриэтэ – хаттаан оҥоруу. Уонна барыта – итирэн баран буруйу оҥоруу. Түөкүннээһини эрэ илэ өйдөрүнэн оҥороллор.
— Дьахталлары ыар буруйу оҥорууга, эн санааҕар, туох тиэрдэрий?
— Олус элбэх дьахтар киһини эчэтэн, буолаары буолан, хаттаан эчэтэн түбэһэллэр. Норуокка “куукуна боксера” диэн ойохторун кырбыыр эр дьону ааттыыллар. Дьахтар куруук кырбаныыттан, атаҕастааһынтан биир күн итинниккэ тиийэн хаалар. Дьахтар буруйу оҥоруута хабыр уонна уодаһыннаах – эр киһи уоскуйбутун кэнниттэн, кэлин охсуу оҥорор. Маныаха өлүөр өйдөөх, оҥорбутугар эппиэттиир кыахтаах дьахтар киһини быһаҕынан судургутук анньар кыаҕа суох. Оннук дьахтар, киһини, бэл диэтэр, сутуругунан да кыайан охсубат. Итинниккэ ис хааччаҕа сотулуннаҕына эрэ тиийэр.
— Силиэдэбэтэлтэн ирдэнэр сүрүн хаачыстыбалар ханныктарый?
— Эдэрбэр, барытын ситэ билэ илик эрдэхпинэ, уорбаланааччыга былаастаах курдук сананан, араас баара – “хаайыам”, “олордуом” эҥин диэн тыллар тахсаллара. Ол эрэн, учууталларым халлаантан сиргэ бэрт түргэнник түһэрбиттэрэ – киһи буруйдааҕын, буруйа суоҕун мин быһаарбаппын, суут эрэ бириигэбэр таһаарар. Мин – дакаастабыллары хомуйан, буруйдааһыны оҥорор көннөрү сулууспалаахпын эрэ.
Буруйдаах накаастаныахтаах, оттон ол буруйун силиэдэбэтэл дакаастыыр эбээһинэстээх, ол дакаастааһын – силиэстийэ эндирдээх суола. Бу суол устатыгар үчүгэй дьону куруук көрсөбүн. Биһиэхэ, киин куорат полициятын силиэстийэлиир отделыгар, дьыалабыт олус элбэх, маныаха бэйэ-бэйэҕэ көмөлөһөргө мэлдьи бэлэммит. Биир идэлээхтэрим Евгения Гоголева, Агафья Колодезникова уонна Марианна Иннокентьева миэхэ сүбэнэн-аманан куруук көмөлөһөллөрүгэр махтанабын. Бииргэ үлэлиир дьонуҥ, буолаары буолан, салалтаҥ өйүүр буоллаҕына, үлэҥ кыайыылаах, ситиһиилээх буолар.
— Лена Федотовна, хоруйдарыҥ иһин махтал. Уустук үлэҕэр барыта этэҥҥэ буолуохтун!
Вера МАКАРОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru