Үлэ — дьол, суоҕа — сор

Үлэ ырыынагар ханнык идэлэр наадаларый?

Аныгы IT-технология сайдан, сотору кэминэн сүүһүнэн идэ үлэ ырыынагыттан сүтээри турар. Онон оскуоланы бүтэрэр оҕолоох төрөппүттэр “Оҕобут бу идэтинэн кэлин үлэ сатаан булуо дуо?” диэн ыйытыынан салайтарыахтарын наада. Киһи үөрүөх, быраас уонна учуутал идэтэ ханнык баҕарар үйэҕэ ирдэниллэр эбит.

edersaas.ru

Сахастат этэринэн, 2019 сыл бастакы аҥаарыгар өрөспүүбүлүкэҕэ 498,7 тыһыынча үлэһит илии баара бэлиэтэммит. Үлэтэ суох киһи ахсаана 34 тыһыынчаҕа тиийэн, ааспыт сылы кытта тэҥнээтэххэ, 0,6% кыччаабыт. Үлэһит илии ахсааныттан 6,8% үлэтэ суох. СӨ Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун судаарыстыбаннай кэмитиэтэ иһитиннэрэринэн, 2019 сыл бастакы аҥаарыгар Дьарыктаах буолуу киинигэр үлэ көрдөөн, 23572 киһи кэлэ сылдьыбытыттан 13354, ол эбэтэр 56,7% үлэнэн хааччыллыбыт. Үлэтэ суох диэн 10815 киһи учуок ка турбут, 51 киһини арыый эрдэ биэнсийэҕэ тахсарыгар сүбэлээбиттэр.

ХАМНАС ТУОХТАН ТУТУЛУКТААҔЫЙ?

Киһи үлэтэ суоҕуттан кыбыстан, бэйэтин дьонтон итэҕэс курдук сананыа суохтаах. Холобур, бэйэтин намыһахтык сыаналанар киһи бэрт кыра да хамнаска сөбүлэһэн, үлэ эрэ буоллун диэн, үлэҕэ киирэр. Онтон кыра хамнаһыттан санаарҕаан, үлэттэн астыммат буолан, эмиэ хос үлэ көрдүүргэ күһэллэр. Үлэ биэрээччи хас биирдии киһини тургутан көрөр уонна кини мөлтөх өрүтүнэн туһанан, кыра хамнаска үлэҕэ ылыан сөп. Бэйэлэригэр эрэллээх дьон үлэ кэпсэтэ кэлэллэригэр үгүөрү соҕус хамнаһы этэллэр. Ол эрээри хамнас кыра диэн сирэ­тала олордоххо, күн­дьыл биллибэккэ баран иһэр. Өскөтүн тустаах үлэ өр кэмҥэ сатаан көстүбэтэҕинэ, Дьарыктаах буолуу киинин көмөтүнэн атын сиргэ үлэ булан, онно дьиэ кэргэнинэн көһөн, саҥа олоҕу саҕалыырга кыах бэриллэр.

ҮЛЭ ЫРЫЫНАГАР КИМНЭЭХ НААДАЛАРЫЙ?

Өрөспүүбүлүкэ тэрилтэлэрэ быйыл 13762 үлэ миэстэтин, онтон 59% оробуочай идэлэри таһааран, Дьарыктаах буолуу киинигэр үлэһит илиигэ наадыйалларын биллэрбиттэр. Үлэ ырыынагар күн бүгүн бырамыысыланнаска үлэлиир улахан тиэ
хиньикэ суоппардара, автогрейдер, бульдозер, сири үүттүүр тэрил машинистара, силиэсэрдэр, электромонтердар, газосварщиктар уо.д.а. наадалар. Ону таһынан, ханнык баҕарар улууска быраастар, медицинскэй сиэстэрэлэр, учууталлар, полиция үлэһиттэрэ түргэнник үлэ булар кыахтаахтар. 2019 сылга үлэ ырыынагын ырытан көрдөххө, ханна баҕарар суоппардар, атыы­эргиэн менеджердэрэ, атыыһыттар, IT ­технология исписэлиистэрэ, веб­дизайнердар, үөрэх эйгэтин, доруобуйа харыстабылын үлэһиттэрэ ирдэнэллэр.

СААМАЙ ҮРДҮК ХАМНАСТААХ ИДЭЛЭР

Холобур, Дьокуускайга куорат киинигэр 50 000 – 80 000 солкуобай хамнаска парикмахердар, 100 000 солкуобай хамнаска корпуснай миэбэл технолога, аан дойду таһымнаах «MyTona» хампаанньаҕа программистар, дизайнердар, тылбаасчыттар, 2D, 3D худуоһунньуктар уо.д.а. наадалар. Үлэ ырыынагар үрдүк күрэстэһии баар идэлэрэ: юристар – биир үлэ миэстэтигэр 8,8 киһи, госсулууспа үлэһиттэрэ — биир миэстэҕэ 8,2, бухгалтердар, экономистар — биир миэс тэҕэ 7 киһи. Онон бу хайысхаларга үлэ булар, биллэн турар, уустук. Саха сиригэр саамай хамнастаах дьон – хайа бырамыысыланнаһын үлэһиттэрэ. Кылаабынай инженер 105 555 солкуобай хамнастаах, инженер – 100 939 солкуобайы, геолог – 98 621 солкуобайы, сварщик – 90 686 солкуобайы, геодезист – 86 311 солкуобайы ылаллар.

ОРТО ХАМНАС 70 000 СОЛКУОБАЙГА ЧУГАҺААТА

Сахастат иһитиннэрэринэн, өрөспүүбүлүкэҕэ орто хамнас 70 000 солкуобайга чугаһаата. Ол курдук, 2019 сыл бастакы биэс ыйыгар хамнас ааҕыллыыта 5,8% үрдээн, 69 904,6 солкуобайга тиийбит. Уһук Илин эрэгийиэннэригэр хамнас кээмэйинэн Саха сирэ бэһис миэстэни ылар. Ол иһин дойду киин уобаластарыттан, Украинаттан, Орто Азияттан уһук хоту хамнастаах
үлэни былыр даҕаны, билигин даҕаны эккирэтэн кэлэллэр. Статистика хараҕынан, хамнастаах үлэ биһиэхэ баар курдук эрээри, бэйэбит дьоммут, тыа сирин олохтоохторо үлэтэ суох олороллоро киһини дьиксиннэрэр. Уһук Илин эрэгийиэҥҥэ өрөспүүбүлүкэбит үлэтэ суох дьонун ахсаанынан тохсус миэстэни ылар. Ити учуокка турбут дьон ахсаана, кинилэр икки нэдиэлэҕэ биирдэ Дьарыктаах буолуу киинигэр кэлэн, туох үлэ баарын билсэллэр.

ТЫА СИРИГЭР ҮЛЭТЭ СУОХ БУОЛУУ ЭЛБИИ ТУРАР

2019 сыл бастакы аҥаарыгар тыа сиригэр олорор 5108 киһи үлэтэ суохтар ахсааннарыгар киирбит (2018 сылга ити көрдөрүү – 4259 киһи этэ). Көстөрүн курдук, улуустарга үлэтэ суох дьон ахсаана сыл ахсын эбиллэ турар. Дьарыктаах буолуу киинигэр учуокка турбут дьон 49,2% тустаах идэлэрэ суох. Бу кыһалҕаны быһаа рар туһугар кинилэри кылгас кэмнээх кууруска үөрэттэрэллэр.

ҮЛЭТЭ СУОХ ДЬОҤҤО – 152 000 СОЛКУОБАЙ КӨМӨ

Күн бүгүн Сахабыт сирин нэһилиэнньэтин 54,6% киин улуустарга олорор. Тыа сиригэр үлэтэ суох буолуу 8,8% тиийэн, өрөспүүбүлүкэ көрдөрүүтүн 1,7% куоһарда. Ол иһин тыа сиригэр уопсастыбаннай үлэни төлүүргэ биирдиилээн дьону кытта дуогабар түһэрсэллэр, урбаанынан дьарыктанан, бэйэ тэрилтэтин арыйарга биир кэмнээх харчынан көмө бэриллэр. Бу хайысханан улуустарынан ситимнээх үлэ ыытыллыахтаах.
Үлэтэ суох дьон биисинэс­былааннарын хамыыйыһа иннигэр көмүскээтэхтэринэ, 152 000 солкуобай биир кэмнээх көмө харчы өрөспүүбүлүкэ хааһынатыттан төлөнөр. «Олохтоох дьону – бырамыысыланнаска» бырайыак нөҥүө 2018 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ 5726 төрүт олохтооҕо хамнастаах үлэнэн хааччыллыбыт. Ил Дархан Айсен Николаев туруорбут соругун быһыытынан, быйыл 7,5 тыһыынча олохтоох дьон бырамыысыланнас хампаанньаларыгар үлэҕэ киириэхтээх. 3,5 тыһыынча үлэтэ суох дьон идэ ылалларын туһугар эбии куурустарга ыытыахтаахтар.

ҮЛЭ КӨДЬҮҮҺҮН ҮРДЭТЭРГЭ

Экэниэмикэ сырьевой салаатыгар киирбэт орто уонна улахан тэрилтэлэргэ 2024 сылга диэри үлэ көдьүүһүн сылга 5% диэри үрдэтэргэ «Үлэ көдьүүһэ уонна дьарыктаах буолууну өйөөһүн» диэн национальнай бырайыак оҥоһуллан, эрэгийиэн нэргэ үлэҕэ киириэхтээх. «Нацбырайыакка киирбит тэрилтэ кирэдьиитин бырыһыанын ыстаап катын субсидиялыахтара, табаары тас дойдуга таһаарарга акселерационнай көмө оҥоһуллуо, итиэннэ үлэ көдьүүһүн үрдэтэргэ араас тэрээһин ыытыллыа. Үлэлэриттэн уурайар кутталлаах дьон идэтин таһымын үрдэтэргэ, эбэтэр бырайыак чэрчитинэн инникитин үлэнэн хааччыйарга атын идэҕэ үөрэттэриэхтэрэ”, — диэн СӨ Экэниэмикэтин министиэристибэтигэр иһитиннэрдилэр.

ТҮМҮК

Билиҥҥи үйэҕэ хайаан да үрдүк үөрэхтээх киһи айаҕын ииттэр диэн буолбатах. Орто үөрэхтээх сварщиктар, «Scania» курдук улахан кыамталаах тиэхиньикэ суоппардара, силиэсэрдэр 100 000 тыһыынча хамнастааахтар. Оттон кыргыттар баттах кырыйан, ыйга 80 000-100 000 солкуобайы холкутук ылар кыахтаахтар. Биэс сыл үрдүк үөрэҕи баһылаабыт юристар, экэнэмиистэр, тыл үөрэхтээхтэрэ үлэ буллахтарына улахан үөрүүтүн таһынан, оробуочай идэлэртэн икки төгүл кыраны ылаллар. Аны, сотору кэминэн кумааҕыны бэрийэр үлэһит ахсаана үлэ ырыынагыттан лаппа аҕыйаары турар.

Марианна Тыртыкова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru